De bankencrisis is nog niet voorbij. Daar leek het heel even op, totdat de beurzen zich vrijdag weer roerden. Een goed moment om - in vervolg op de nieuwsbrief van vorige week - stap voor stap alle lessen van de kredietcrisis langs te lopen. Wat zou er sindsdien veranderen en is dat ook gebeurd? De afdronk is: we zijn halverwege gestrand. Er is zeker iets gebeurd en iets verbeterd. Maar is ons financiële systeem nu wezenlijk anders? Zijn we minder afhankelijk geworden van grote en dominante banken? Ik vrees van niet.

In deze nieuwsbrief loop ik zes lessen bij langs. Ik hoop dat dit helpt om een beetje overzicht te houden. Natuurlijk speelde er nog veel meer dan alleen de bankentoestand, maar dat komt een andere keer weer aan bod.

Nieuw van Beehiiv (de host van deze nieuwsbrief) is een comment-functie. Ik heb die aangezet om discussie onder de nieuwsbrief te stimuleren. Ik moet in de praktijk zien hoe dat werkt en of het een leuke interactie oplevert. Je mag me nog altijd mailen, maar een comment achterlaten is dus ook mogelijk. Kritisiche noten, aanvullingen, complimenten, het is allemaal goed. Vind je de nieuwsbrief de moeite waard, laat dat dan ook weten aan vrienden, familie en collega’s.

Veel leesplezier!

Hernieuwde onrust

In de loop van deze week leek het erop alsof de mini-bankencrisis weer achter de rug was. In de VS waren verschillende banken gered of met overheidsingrijpen omgevallen. In Zwitserland kon de onrust rond Credit Suisse pas bedaren nadat de grote concurrent UBS de tent overnam. Zwitserland moest wel voor ongeveer €9 miljard garant staan voor toekomstige verliezen.

Maar vrijdag kwam de onrust weer terug op de beurzen. Vooral het aandeel Deutsche Bank ging hard omlaag. Dat bankenmoloch was tijdens de nasleep van de kredietcrisis ook al een zorgenkind. Blijkbaar is daar onvoldoende veranderd. Beleggers en analisten proberen in kaart te krijgen waar de risico’s in het bankenstelsel zitten en komen opnieuw bij deze Duitse gigant uit.

Het balanstotaal van Deutsche is €1.337 miljard. Dat is niet gering. Overigens is de Duitse economie maar liefst €3.867 miljard groot, dus Deutsche is ruim een derde van het bruto binnenlands product van Duitsland. Er zijn verhoudingsgewijs veel grotere banken. UBS en Credit Suisse samen zijn al ruim groter, op een kleinere Zwitserse economie. Het balanstotaal van Credit Suisse is CHF531 miljard, van UBS is $1.104 miljard, opgeteld €1.565 miljard, op een Zwitsers bbp van €768 miljard, dus maar liefst 203%. De nieuwe combinatie UBS/Credit Suisse is dus een veel groter financieel waterhoofd in Zwitserland dan Deutsche is in Duitsland. Maar goed, ook Deutsche is een systeembank en van onrust op de beurs worden ook toezichthouders en politici zenuwachtig.

Donderdag presenteerde Klaas Knot het jaarverslag van De Nederlandsche Bank (DNB) en hij wilde uitstralen dat het leed inmiddels weer geleden is. Wat er speelde bij de Amerikaanse regiobanken en de geplaagde Credit Suisse in Zwitserland ‘zijn problemen die op zichzelf staan en elk een eigen verhaal hebben', zo bezwoer Knot. Blijkbaar denken rekeninghouders er ook zo over, zo legde hij uit. Waar er bij de probleembanken sprake was van een snelle bankrun, gebeurde er met de deposito’s bij de banken binnen de EU helemaal niets, zo bleek uit onderzoek van de ECB.

En hij legde ook uit dat dalende aandelenkoersen misschien vervelend zijn, maar eigenlijk niet zo heel belangrijk voor die banken. Want als de koers daalt, verandert er niets aan de solvabiliteit en de liquiditeit van een bank. De bank blijft net zo gezond (of ongezond natuurlijk) of de koers van een aandeel nu stijgt of daalt.

Dat is waar natuurlijk. Maar die dalende beurzen zijn wel een graadmeter voor het vertrouwen. En áls er een probleem opduikt, dan kan een bank niet terecht op de kapitaalmarkt. Dalende aandelenkoersen laten zien dat beleggers niet erg happig zijn om extra geld in zo’n bank te steken. Dat zagen we ook bij de Amerikaanse regiobanken en bij Credit Suisse. Dat betekent dat al meteen de overheid en de centrale bank aan zet is. We hebben gezien hoe snel een penibele situatie dan omslaat in een noodsituatie.

Vrijdag was er een Europese top, waar ook premier Mark Rutte aanwezig was. Hij ging die middag in op de hernieuwde onrust en deed wat alle politici op zo’n moment moeten doen: sussen. Maar ja, wie gelooft die woorden?

(Bekijk hier de top 50 grootste banken in Europa met hun balanstotaal.)

Lessen

Na de grote financiële crisis van 2008 is er jarenlang gepraat over de lessen die we hieruit konden leren. Ik heb die lessen er weer eens bij gepakt om ze stuk voor stuk door te nemen. Ik zet ze hier op een rij met wat kanttekeningen. De eerste vier komen rechtstreeks uit een advies van de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR) dat is uitgebracht naar aanleiding van een toneelstuk van De Verleiders, die uitgerekend nu opnieuw op de planken staan met een vervolg. Ik heb er zelf nog twee lessen aan toegevoegd.

1 Zorg voor diversiteit in de financiële sector

Banken zouden minder groot moeten zijn, minder dominant en diverser. Volgens mij is daar weinig van terecht gekomen. Als we alleen naar de Nederlandse drie grootbanken kijken, is er wel een flinke verandering zichtbaar. Maar is dat een bewuste beleidskeuze geweest?

ING is fors geslonken sinds de overheidssteun tijdens de kredietcrisis. Dat was destijds een eis van mededingingscommissaris Neelie Kroes. Die vond dat ING in ruil voor staatssteun verzekeraar NN moest afstoten. Nederland was het daar niet mee eens, maar kreeg geen gelijk. Frankrijk steunde alle banken waardoor er geen ongelijk speelveld ontstond en dus hoefden die banken niet te halveren. ABN Amro werd met de overname door drie partijen vlak voor de crisis in stukken gescheurd. Je kunt dus niet zeggen dat de verkleining van onze grootbanken een geleerde les van de crisis was.

Een andere manier om hier tegenaan te kijken is de dominantie van bankfinanciering. De Europese economie is veel afhankelijker van bankkredieten dan de Amerikaanse. Daar zijn veel meer private investeerders die bereid zijn risico te nemen door geld te steken in kansrijke innovaties. Zo is de afhankelijkheid van de economie veel beter gespreid. Er zijn wel alternatieven, zoals kredietunies, crowdfunding of broodfondsen, maar dat is verhoudingsgewijs nog marginaal.

2 Tem de overmatige schuldengroei

Wereldwijd nemen de schulden van overheden, bedrijven en consumenten alleen maar toe. Te hoge schulden maken de economie fragiel. Vaak zijn schulden op de een of andere manier de basis voor een financiële crisis. Als er een trigger is waardoor het vertrouwen wegvalt, vraagt iedereen zich ineens af wie bij wie schulden heeft en of die risico’s nog wel houdbaar zijn. Je zag dat bij de bankencrisis rond rommelhypotheken en in de eurocrisis rond staatsschulden.

Nu is er in Nederland wel íets gedaan. Zo adviseerde de WRR dat de overheid schulden maken minder moest stimuleren. In de afgelopen jaren is de aftrek van de hypotheekrente beperkt. En ook de renteaftrek die bedrijven hebben over vreemd vermogen is verlaagd, eerst naar 30% en daarna naar 20%. Bedrijven mogen dividenden over eigen vermogen niet aftrekken, maar de rente over vreemd vermogen wel. Dat duwt bedrijven richting het aangaan van schulden. Dat is nu enigszins beperkt. Maar eigen vermogen en vreemd vermogen wordt nog altijd niet helemaal gelijk behandeld.

Je zou kunnen zeggen dat sinds de eurocrisis het de centrale bank is die schulden maken heeft gestimuleerd. Misschien zijn her en der aftrekposten beperkt, maar doordat de Europese Centrale Bank de rente op nul zette, was geld (nagenoeg) gratis. Bedrijven kregen goedkoop krediet, de overheid leende voor niks, de hypotheekrente was historisch laag. We hebben een schuldencrisis ‘opgelost’ door alleen maar meer schulden aan te gaan.

3 Wees beter voorbereid op de volgende crisis

Hier zouden we wel een voorzichtig vinkje achter kunnen zetten. Met de kredietcrisis en de noodzakelijke redding van banken zijn beleidsmakers een ervaring rijker. Sindsdien zijn resolutieplannen opgesteld, waarin de aanpak vaststaat voor het geval een bank in problemen komt. De afgelopen twee weken hebben toezichthouders, centrale banken en politiek zich veel minder laten overvallen dan in 2007 en 2008.

De WRR schrijft echter ook dat bijtijds verliezen moeten worden genomen. Probleemleningen moeten dus niet gaan etteren op de bankbalans tot ze echt oninbaar en onhoudbaar worden. Hier heb ik nog wel een vraagteken bij. Heeft de overheid zicht op de verborgen problemen die er zijn rond coronasteun? Vanuit de overheid is er ruimhartig steun verleend, ook private partijen zoals verhuurders en leveranciers waren soms soepel om te voorkomen dat levensvatbare bedrijven in de lockdowns zouden omvallen.

In de coronacrisis werd ook al snel gesproken over het terugbetalingsregime. Daarbij is ook geopperd dat in het uiterste geval (gedeeltelijke) kwijtschelding aan de orde zou kunnen zijn. Daarvan is weinig meer vernomen. Liever verlengt de Belastingdienst nog maar eens de betaaltermijn dan te erkennen dat een bepaalde schuld misschien niet meer terugvorderbaar is. Als er in Nederland nog ergens probleemkredieten zijn, dan hebben die hiermee te maken. Wel risico’s zeulen deze coronaslachtoffers nog met zich mee?

4 Veranker de publieke dimensie van banken

De algemene klacht richting de banken was dat de winsten altijd privaat zijn en de verliezen publiek. De bankensector is een commerciële business met hoge winsten en hoge bonussen. Maar als het fout gaat, houdt men de hand op richting de overheid. Dan is er pas het besef dat banken maatschappelijk zeer relevant zijn. Zouden banken die maatschapppelijke relevantie ook niet moeten voelen en uitdragen buiten crisistijd?

Nou, we hebben het geweten. Bankiers gingen ineens verantwoorde taal uitslaan. Er kwamen een Code Banken, een bankierseed, maatschappelijke adviesrade, banken maakten zich plots druk om duurzaamheid. Allemaal prima natuurlijk. Maar verder heb ik niet de indruk dat er wezenlijk iets iets veranderde. Namen de banken een duidelijk andere rol op zich in de coronacrisis bijvoorbeeld? Toen was eerder de klacht dat mkb’ers tegen een muur opliepen.

Wel speelde die publieke dimensie een rol bij de salarisrel van Ralph Hamers, destijds ceo van ING. Zelfs premier Mark Rutte vond iets van de beloning van de ING-topman omdat volgens hem banken ‘semi-overheidsinstellingen’ zijn. Dat was een opmerkelijke uitspraak. Maar als hij dat vindt, worden banken dan volledig behandeld als semi-overheidsinstellingen en spelen ze dan ook zo’n rol?Een rol waarbij de belangen van aandeelhouders onderschikt zijn aan die van de maatschappij? Nou, da waag ik ten zeerste te betwijfelen. Daarbij, Hamers verhuisde van ING naar UBS en incasseerde alsnog een topsalaris, een veelvoud van wat hij anders bij ING zou hebben verdiend. Een beetje braaf zijn in Nederland alleen is zinloos, het bancaire stelsel is een gezamenlijke verantwoordelijkheid en in tijden van crises een gezamenlijk probleem.

En kwam dat publieke alternatief er? Volksbank, de voortzetting van SNS, presenteert zich als zodanig. Maar het kabinet is nog lang niet zover om ook die strategische keuze te maken. Volksbank is nog altijd in handen van de Staat, maar dat is niet omdat opeenvolgende ministers van Financiën graag een publieke bank in Nederland willen hebben, maar omdat ze nog geen idee hebben wat ze met de Volksbank aan moeten. We hebben nu een publieke bank tegen wil en dank.

5 Zet een Europese bankenunie op

Midden in de eurocrisis kwam het besef dat banken en landen innig verbonden waren en dat dat een groot probleem was. In 2012 kwam Spanje in de problemen en dat had alles te maken met de Spaanse banken. Tot dan toe werden de bankencrisis en de eurocrisis grotendeels los van elkaar aangepakt. Terwijl er een connectie was. Soms was die connectie grensoverschrijdend. Weet je nog waarom Griekenland gered moest worden? Vanwege de blootstelling van Duitse en Franse banken. Die banken mochten niet omvallen en dus moest Griekenland worden volgestopt met miljarden aan noodsteun (leningen dus) met bijbehorend killing IMF-programma.

Rond 2012 is duidelijk de keus gemaakt voor een bankenunie. Met Spanje ontdekten politici dat zwakke banken en zwakke landen elkaar steeds verder omlaag konden trekken. Die bankenunie zou verschillende onderdelen krijgen: Europees toezicht, een Europees depositogarantiestelsel, Europese afspraken over maximale blootstelling van banken aan de eigen overheid.

Is die bankenunie er gekomen? Het project is halverwege gestrand. De instituties kwamen er. Er kwam Europees toezicht, Europese stresstesten (die aanvankelijk zeer gepolitiseerd waren, elke bank móest slagen voor de test), een Europees model voor de redding van banken. Maar de bankenunie werd niet afgemaakt met risicodeling. Dat lag in Duitsland en Nederland te gevoelig. Sterke landen wilden niet opdraaien voor de risico’s van banken in zwakke landen. Andersom was een land als Italië niet bereid een maximum te stellen aan de positie van banken in eigen staatsleningen. Italië vond het wel handig dat de eigen banken altijd bereid waren de immense staatsschuld te financieren. (Vorige week schreef ik al over enorme posities die Zuid-Europese banken hebben in staatsleningen.)

Dijsselbloem constateert dat dit project stil is komen te liggen. Cynisch zei hij: “Sinds mijn vertrek is er geen voortgang meer gemaakt.” Afgelopen vrijdag gaf de eurogroep een statement uit. En ook het besluit van die verklaring is er weer eentje om somber van te worden: “Our banking sector is resilient, with strong capital and liquidity positions. We call for continued efforts to complete our Banking Union in line with the Eurogroup statement of 16 June 2022.”

De Europese Rekenkamer onderzocht de reddingsplannen van banken in 2021 en constateerde toen al dat er ‘essentiële onderdelen’ ontbraken. Kort samengevat: het toezicht kwam er, in tijden van nood zouden nationale toezichthouders beter moeten kunnen samenwerken (dus geen minister Bos meer die de ‘gezonde delen’ van een bank inpikt), maar gezamenlijk de bankrisico’s dragen gebeurt niet en of de afwikkelplannen al helemaal goed zijn, kun je twisten. In de hitte van de strijd zou er dus nog van alles mis kunnen gaan.

6 Hou de belastingbetaler buiten schot

Als iets te mooi klinkt om waar te zijn, dan is het vermoedelijk ook niet waar. Toch hield minister Sigrid Kaag van Financiën deze week vol dat belastingbetalers niet de sjaak zullen zijn als het mis gaat met banken in ons land: “De afspraken zijn helder: de belastingbetaler moet niet voor de rekening opdraaien. Het zijn de aandeelhouders die als eerste aan bod zouden moeten komen.” Tuurlijk.

Klaas Knot, president van De Nederlandsche Bank was iets eerlijker toen hij zei dat hij dit niet kon garanderen:

Het was destijds onderdeel van Dijsselbloems ‘template’. Na de redding van Cyprus gaf hij een interview in de Financial Times dat veel stof deed opwaaien. Net als bij de redding van SNS was bij het overeind houden van Cyprus ervoor gekozen om niet alles met belastinggeld op te lossen. In het geval van Cyprus moesten aandeelhouders én grote spaarders bij banken bloeden. Dat zou model moeten staan voor volgende reddingen van landen en banken.

De uitspraak van Dijsselbloem was vooral controversieel vanwege de timing, niet zozeer vanwege de inhoud. Sindsdien is dit inderdaad het model geworden. Eerst moeten aandeelhouders hun verlies nemen, dan achtergestelde obligatiehouders, dan gewone obligatiehouders, dan grote rekeninghouders (boven het gegarandeerde bedrag van een ton) en dan pas de belastingbetaler. Het is de vraag of dit model in de praktijk ook werkt.

In de nasleep van de crisis is er vaak op gewezen dat dit werkt in geïsoleerde gevallen. Als er ergens een losse bank in de problemen zit en verder is er geen vuiltje aan de lucht dan kun je chirurgisch te werk gaan en stap voor stap dit model doorlopen. Als de hele financiële sector in de fik staat, dan gelden andere wetten.

Wat we nu hebben gezien, zit daar tussenin. Problemen bij de ene bank zorgde al snel voor bredere onrust. En dus kozen autoriteiten toch voor een andere aanpak om die paniek snel te smoren. In Amerika werden plots álle rekeninghouders gegarandeerd, omdat er vrees was voor een bredere bankrun. In Zwitserland verloren achtergestelde obligatiehouders alles en aandeelhouders niet. Prompt kwam er een statement van de Europese Centrale Bank dat wij in de EU dat níet zo gaan aanpakken. Want de obligatiemarkt raakte in paniek, op dit risico hadden ze niet gerekend.

Én in Zwitserland is toch de overheid ingesprongen. De eerste verliezen van Credit Suisse zullen voor rekening van UBS zijn, maar lopen de verliezen te hoog op, dan staat de overheid garant. Die rekening kan in de miljarden lopen. En denk maar niet dat het in de EU anders zal gaan. Als er paniek uitbreekt, als de economie op zijn grondvesten schudt en er snel moet worden gehandeld, dan zal de overheid zich al snel weer genoodzaakt voelen de portemonnee te trekken. Onze portemonnee.

Geen commentaar

Song of the week - Crisis bij de banken

Podcast - Kwestie van Centen

Door alle problemen bij banken in Amerika en Zwitserland is een scenario zoals in 2008 niet ondenkbaar. Welke lessen zijn er getrokken na de vorige bankencrisis? In de podcast Kwestie van Centen gaan Martin Visser en Robbert Ophorst na welke veranderingen er zijn doorgevoerd na het omvallen van Lehman Brothers. Hoe is het gesteld met de diversiteit binnen de financiële sector? Is het gelukt om de overmatige schuldengroei te temmen? En blijft de belastingbetaler dit keer buiten schot? Luister de nieuwste aflevering van ‘Kwestie van Centen’ hier. Ook op Spotify en iTunes.

Wil je mij als spreker?

Wil je mij boeken als spreker, panellid of columnist? Bekijk mijn profiel bij Speakers Academy of mail. of lees mijn profiel bij Sprekershuys of mail. Rechtstreeks kan ook: mail mij.

LinkedIn: https://www.linkedin.com/in/vissermartin/

Website: https://martinvisser.info/