De laatste 'Achter de Cijfers' van het jaar. Het is een nieuwsbrief geworden waar je in kunt grasduinen. Vorige week vroeg ik wat volgens jou het economische moment van het jaar was en dat leverde allerlei reacties op. De meeste lezers komen met onderwerpen rond energie, inflatie en koopkracht. Ik heb een heel aantal van die lezersreacties in deze nieuwsbrief opgenomen, plus wat bespiegelingen van mijn kant. Sommige kwesties bleken niet zomaar op te lossen of te beantwoorden. Om over na te denken.

Ik wil alle lezers bedanken voor de vele reacties, mails en likes in het afgelopen jaar. Gaandeweg breidde het publiek zich uit, wat mij steeds weer motiveerde om met dit project door te blijven gaan. Ook de overstap naar een nieuwe provider verliep vlot. Uit de poll van vorige week bleek dat niemand dit een stap terug vond. Gelukkig maar.

Vind je de nieuwsbrief de moeite waard, laat het dan weten. Maar vooral: laat het weten aan familie, vrienden en collega's.

Ik wens je een fijne jaarwisseling en een gelukkig 2023!

Inflatie

Het denken begint te kantelen. In de vorige nieuwsbrief schreef ik uitgebreid over de Catshuis-sessie die het kabinet hield met prominente economen. Ook daar is ter sprake gekomen dat het kabinet wel heel eenzijdig naar koopkracht heeft gekeken. Zo ontstond er een coronacrisis-achtige situatie, waarin menigeen dacht dat we deze crisis maar moesten uitzitten en dat het daarna weer zou worden zoals het was. Tal van experts waarschuwen dat dit niet het geval is.

Komend jaar zal het kabinet met een veel breder aanvalsplan moeten komen. In alle paniek rond over elkaar heen buitelende koopkrachtplannen is er amper aandacht geweest voor die andere kant van de energiecrisis: de noodzaak om bedrijven en huishoudens in verhoogd tempo te laten verduurzamen. Ik moet vaak terugdenken aan het interview dat ik in september hield met Arjan Vliegenthart, directeur van budget instituut Nibud. Daarin zei hij dat er veel meer nodig was, namelijk een nationaal crisisplan: "Van kabinet, gemeenten, werkgevers, vakbonden, energiebedrijven, woningbouwcorporaties en incassobureaus. Kom met een gerichte aanpak waarin het kabinet de regie neemt over een brede maatschappelijke aanpak van de crisis. Dan hoef je ook minder lang koopkracht te steunen en te stutten."

CO2-heffing

Oei, dit is als moment-van-het-jaar verpakte kritiek op ons journalistieke werk. Het lijken me terechte vragen. Overigens weet ik niet hoeveel nieuwsconsumenten per se willen weten welk bedrijf hoeveel betaalt voor CO2-rechten. Maar dat dit systeem nog uitzonderingen en loopholes kent, is duidelijk.

Dat er meer steenkool gestookt wordt, is duidelijk. Klimaatminister Rob Jetten kon niet anders, dan tegen zijn principes in, dat weer toe te staan. De stabiele energievoorziening was even belangrijker. Energiebedrijven vallen onder het ETS-handelssysteem van Europa. Als we nu (tijdelijk) minder duurzaam energie opwekken zou dat zijn effect moeten hebben op de prijs. Andersom werkt ook, zo beschreef nota bene energieproducent Vattenfall zelf in een oproep tot een zo breed mogelijke CO2-heffing.

De Nederlandse Emissieautoriteit stelde in het voorjaar al vast dat de daling van de CO2-uitstoot stokt. Kolen is daarvan de oorzaak.

Het eerlijke antwoord op de vraag van Frank Huitema: ik weet niet hoe dit uiteindelijk doorwerkt in de consumentenprijzen. Wel interessant om eens dieper op in te gaan. De uitschieters op de energiemarkten zijn dusdanig groot geweest dat het me niet zou verbazen als die extra CO2-heffing daarin verdwijnt. Dat die impact verhoudingsgewijs minder groot is. Maar zeker weten doe ik dat niet. Wel is duidelijk dat de klimaatonvriendelijke energiebron slechts tijdelijk moet worden ingezet. Het is echt zaak komend jaar harder dan nu aan de slag te gaan met een duurzame aanpak van deze crisis.

Armoede

Werken moet lonen, is het mantra van dit kabinet. Maar dat is ook onder druk komen te staan door de koopkrachtingrepen. Want die zijn zo extreem nivellerend dat de marginale belastingdruk (de extra belasting die je betaalt over een extra verdiende euro) voor middeninkomens enorm is gestegen. Maar dan hebben we het vooral over de vraag of méér werken loont.

Ben Hoogendam kaart iets anders aan: loont werken überhaupt. Kun je met een relatief laag inkomens een fatsoenlijk bestaan opbouwen? In tal van landen heeft de vakbeweging de hoogte van het minimumloon op de politieke agenda gekregen. Ook in Nederland. Zelfs in een sterk genivelleerd land als het onze zag je dat de maatschappelijke opvatting hierover begon te veranderen. Uiteindelijk wilde zo'n beetje elke politieke partij het minimumloon verhogen. De energiecrisis is een belangrijke trigger geworden om dat meteen in één klap te doen, met 10% per 1 januari 2023.

In het verkiezingsprogramma had de VVD nog staan dat de bijstandsuitkering dan niet meeverhoogd zou worden. Dat heeft de partij er in de onderhandelingen over het regeerakkoord niet doorgekregen. De AOW zou aanvankelijk als enige ontkoppeld worden van deze eenmalige verhoging. Na veel politieke commotie wordt uiteindelijk ook de AOW met 10% verhoogd, al betalen gepensioneerden dat deels zelf doordat de IOAOW, inkomensondersteuning voor AOW'ers, te schrappen. De Eerste Kamer verzette zich tot vlak voor de kerst hiertegen. Uiteindelijk stemde de senatoren niet tegen, maar kwam er een oproep aan het kabinet om de IOAOW per 2025 opnieuw in te voeren.

Hoe eerlijk het misschien ook voelt om de AOW mee te verhogen, toch kun je daar nog een boom over opzetten. Het is namelijk de bijstand geweest die in het verleden ontkoppeld was van het minimumloon. Bedoeld om werken lonender te maken is het verschil tussen uitkering en loon vergroot. Maar ja, je wilt werken laten lonen en tegelijkertijd mensen in de bijstand een fatsoenlijk bestaansminimum bieden. De vraag is of de AOW zoveel achtergesteld was. Dit is nogal een heikel onderwerp, want ik ben de eerste om toe te geven dat de AOW bepaald geen vetpot is. Logisch dus dat tal van Kamerleden in de bres sprongen voor die 'arme' AOW'ers.

In dit licht is dit artikel in economenblad ESB nog interessant:

Ook zal de verhoging van de AOW gevolgen hebben voor de pensioenopbouw. Via je pensioenfonds bouw je immers pensioen op bóvenop de AOW. Dat onderste deel van je inkomen waarover je geen pensioen opbouwt heet de AOW-franchise. Gaat de AOW omhoog, dan gaat ook de AOW-franchise omhoog. Bij elkaar zou dit voor je oudedag niet uit hoeven te maken, de verhouding AOW-pensioen verandert alleen iets. Toch wordt hiervoor ook gewaarschuwd in dit artikel. Want hoe zeker is je AOW in de toekomst?

(In september was ik op bezoek bij Janine en Alfredo Mion, een ouder echtpaar in Amsterdam dat met moeite kon rondkomen van de AOW. Hun verhaal over stille armoede riep veel reacties op van lezers én in de Tweede Kamer. In december ging ik weer naar ze toe, om te horen wat al die reacties én gulle giften met ze gedaan heeft. Twee ontroerende ontmoetingen.)

Zwakke euro

Daar hoort dit plaatje bij, de verhouding tussen euro en dollar van de afgelopen tien jaar. Op het eerste gezicht ziet dat er misschien niet zo schokkend uit, maar valutabewegingen gaan doorgaans ook heel geleidelijk. Toch zie je dat de euro in 2021 nog rond de $1,20 waard was, maar in de loop van 2022 richting de $1 ging.

Over die zogeheten pariteit (euro=dollar) is halverwege dit jaar veel geschreven en gezegd. De grootste factor was toen de achterblijvende rentestappen van de Europese Centrale Bank ten opzichte van de Amerikaanse centrale bank, de Fed. Inmiddels zie je dat de euro weer wat hersteld is.

Een zwakke euro was ooit impliciet de bedoeling van de ECB, in de jaren na de eurocrisis. Zo werd de eurozone goedkoper en dat is goed voor onze internationale handelspositie. Maar in deze energiecrisis is het geen goed nieuws. Energie wordt verhandeld in dollar. De dure energie die we van buiten halen wordt dan alleen maar duurder. Met een zwakke euro importeren we nog meer inflatie.

Frank de Ruiter verwijst ook naar het investeringsbeleid in de VS. Het blijft goed om ons te realiseren dat het adagium America First met het vertrek van Donald Trump absoluut niet verdwenen is. Ook Joe Biden zet vol in op de sterkte van de Amerikaanse economie. Met een ongekend groot stimuleringsprogramma wil hij duurzame groei naar de VS halen. De Europese Commissie ziet dit plan inmiddels als een bedreiging voor onze industrie. In een recent interview zei Ingrid Thijssen hierover: " Je ziet bedrijven meteen hun blik richten op de VS. Dus investeringen die in Europa gepland waren, worden dan mogelijk toch niet in Europa gedaan. Er is echt haast. Anders vrees ik voor een de-industrialisatie van Nederland en Europa.”

Oorlog

De energiecrisis zet ons economische beleid op zijn kop. Zoals je in de koopkrachtdiscussie niet meer louter kunt kijken naar inkomensgroepen, maar vooral moet weten in wat voor huis iemand woont: een leraar met een slecht geïsoleerd huis heeft meer koopkrachtpijn dan een bijstandsgerechtigde in een verduurzaamde huurwoning. Zo verandert ook ons beeld van wat sterke economische landen en regio's zijn. De energievoorziening is daarvoor een grotere factor geworden dan die tot dan toe was.

Aan voorspellen doe ik niet, daarvoor spelen teveel factoren een rol. Wel een paar observaties. Je ziet interessante verschillen tussen Europa en Amerika en ook binnen Europa. De afhankelijkheid van Russische gas en olie heeft Europa veel kwetsbaarder gemaakt dan de VS. Daaruit valt ook het verschil te verklaren in de mate waarin beide regio's reageerden met boycots. De VS had er geen moeite mee om al snel met een olieboycot te komen, terwijl de EU lang bleef aarzelen. Uiteindelijk kwam er vanuit de EU een boycot van over zee aangevoerde olie, omdat enkele Oost-Europese landen te afhankelijk zijn van olie dat via pijplijnen binnenkomt. Amerika is zelf een energieproducent, Europa moet het van het buitenland hebben.

Binnen Europa kwamen grote verschillen aan het licht. Verschillen in gas-afhankelijkheid én verschillen in Rusland-afhankelijkheid. Zo is Nederland een echt gasland, maar was het aandeel Russisch gas daarin ook wel weer minder. Daarom riep premier Mark Rutte steeds dat wij als Nederland zo goed bezig waren: wij waren in staat snel onafhankelijk te worden van Rusland. Overigens moesten we wel snel onze LNG-terminals uitbreiden in Rotterdam en in de Eemshaven omdat we vloeibaar gas nodig hadden uit andere landen. Dat slaagde niet altijd even goed. Het geslijm in Qatar leverde Duitsland wel een langlopend gascontract op, Nederland kwam met niks thuis.

Landen als Duitsland en Italië bleken zeer kwetsbaar voor de gascrisis. En Oost-Europese landen speelden vaak een verstorende rol in onderhandelingen over sanctiepakketten vanwege hun verbondenheid met Rusland. Naast al die verschillen tussen Europese landen moesten we ook ontdekken dat ons lot uiteindelijk aan elkaar verbonden is. Rutte kon wel stoer roepen dat wij het snelst onafhankelijk waren, maar de energiemarkt is internationaal en ook wij hadden last van die prijsbewegingen.

China en India zijn de lachende derden. Zij hebben er minder problemen mee om Russische energie af te nemen, tegen een spotprijs. Overigens is olie makkelijker daar te krijgen dan gas. Deze energiecrisis legde meteen al de vraag op tafel hoe afhankelijk we voortaan nog willen zijn van bepaalde landen. In maart schreef ik een groot artikel over dit soort politieke bewegingen: Kantelpunt toekomst van Europa.

Ik sprak onder meer oud-minister van Buitenlandse Zaken Tom de Bruijn. Hij zei: „Ik verwacht ook zeker een versnelling van integratie op de buitenlandse politiek en op defensie. Nu we ons bewust zijn van onze afhankelijkheid van Russisch gas, zal ook gekeken worden naar andere strategische afhankelijkheden. Het is bijna onvermijdelijk dat dit conflict ook consequenties heeft voor onze verhouding tot China.”

Vlak voor de coronacrisis was het vorige kabinet met een Rusland- en een China-strategie gekomen. Onder toenmalig minister van Buitenlandse Zaken Stef Blok. Alelebei gevalletjes 'pappen en nathouden'. De dominee won het bepaald niet van de koopman. Wij willen ons als Nederlanders geen moreel oordeel aanmatigen over andere landen en andere regimes. Maar het interessante is nu dat die dominee een betere koopman zou zijn geweest. Als we de dominee ten aanzien van Rusland iets meer ruimte hadden gegeven dan zaten we als koopman niet zo aan die foute Poetin vast.

Prijsplafond

Toegegeven, voor mij is de energienota ook een black box. Nu heb ik persoonlijk stadsverwarming en gebruik totaal geen gas. En zelfs zonder gas word je geconfronteerd met flinke tariefstijgingen. Maar hoe frequent de energieleverancier ook communiceert, heel erg duidelijk vind ik het allemaal niet. De slimme meters en de apps hebben het gemakkelijker gemaakt om (bijna realtime) bij te houden wat je verbruik is en welke kosten eraan zitten te komen. Maar helemaal begrijpen waarom je bij welk contract welke prijs betaalt, doe ik ook niet.

Uit de reactie van Emiel Peltenburg maak ik op dat ook bij variabele contracten de prijs niet direct meebeweegt met de marktprijs. Er zit blijkbaar een vertraging in. Zo profiteren mensen niet ogenblikkelijk van de lagere gasprijzen die nu gelden op de internationale markten. Voor veel mensen is de contractperiode een verwarrend element. Je betaalt dan voor gas die jouw leverancier in het verleden heeft ingekocht.

Dat belooft nog wat voor het prijsplafond. Ik denk zeker dat dit een goed instrument is voor de overheid om zo direct mogelijk in te grijpen in de energierekening. Uit doorrekeningen blijkt ook dat de inflatie komend jaar grofweg 1,5 procentpunt lager zal zijn door dat prijsplafond. Maar is het voor de consument helemaal te volgen wat er gebeurt? En hoe gaat dat met de eindafrekening van het energiebedrijf die niet volgens het kalenderjaar gaat, terwijl het prijsplafond wel op basis van het kalenderjaar werkt? Ik voorzie dat de kleine lettertjes van dit instrument nog wel voor vervelende verrassingen kan zorgen.

En dus blijft het raadzaam om het advies van Walter Stabel te volgen: besparen. Dat zal ook de insteek (moeten) zijn van het kabinet komend jaar. Nu zijn er pleisters geplakt, maar 2023 moet het jaar zijn van de structurele aanpak.

Gratis geld

Dit raakt aan het grote dilemma waar het kabinet het afgelopen jaar niet uitgekomen is. Ben je als overheid geen veroorzaker van inflatie als je grootschalig de pijn van inflatie wil wegnemen? Dat is de reden dat bijvoorbeeld Klaas Knot, president van De Nederlandsche Bank (DNB), hartstochtelijk pleit voor meer loonsverhoging. Als die hogere lonen worden betaald uit bedrijfswinsten dan wordt de economie daardoor niet extra gestimuleerd. Maar als de overheid compenseert zonder op andere plekken op de begroting te snijden, dan gaan de overheidsuitgaven per saldo omhoog en wordt er meer geld in de economie gepompt wat een opdrijvend effect voor de inflatie heeft. Een duivels dilemma.

Want macro is dit allemaal volstrekt logisch, de gevoelswaarde is anders. Want waarom zou een overheid die zó'n lage staatsschuld heeft huishoudens níet te hulp schieten? Politiek gezien is dit zeer begrijpelijk, zeker na de grootschalige steun tijdens de coronacrisis. Het zal nog niet eenvoudig zijn om de macro-logica van economen te verwerken in een geloofwaardig politiek verhaal in 2023. Overigens wijzen voorspellingen van het Centraal Planbureau erop dat de staatsschuld op de middellange en lange termijn wel degelijk flink kan oplopen. En dat begrijpt de kiezer ook: aan dit uitgavenpatroon van de overheid moet een keer een einde komen.

(Lees hier mijn laatste column van dit jaar over het kerstrapport voor kabinet-Rutte 4.)

Beste boek van 2022

2022 was voor mij volledig 0.0. Ik had me voorgenomen om helemaal niet meer te drinken dat is gelukt. Bij dat goede voornemen hoorde ook minder snaaien in de late uurtjes, minder Netflixen en vooral meer lezen. Ondanks dat er prachtige Netflix-series zijn, geeft het lezen van een goed boek me meer voldoening. (Al zijn er natuurlijk mindere boeken waaraan je je tijd kunt verbranden.)

Ik las oude boeken en nieuwe boeken, fictie en non-fictie. Van alles door elkaar heen. De boeken die het meeste indruk maakten waren het kleine boekje De zee van Toine Heijmans, beklemmend en prachtig geschreven, het ontroerende Schemerleven van Jaap Robben, waarin hij een ongelofelijk tijdsbeeld geeft van de jaren zestig, Kruispunt van Jonathan Franzen waarin meerdere verhaallijnen van gezinsleden prachtig in elkaar gevlochten zijn en waarin niets zwart-wit is, het mysterieuze Kitchen van Banana Yoshimoto en biografie Truus van Lier, het leven van een verzetsvrouw van Jessica van Geel dat een intens portret is van een zeer moedige vrouw.

Het boek dat de meeste indruk maakte is Veranderen: methode van de jonge Franse schrijver Édouard Louis. Mij was de hype rond deze schrijver geheel ontgaan en dus wist ik ook niet dat hij al meerdere boeken had geschreven waar zelfs ook al toneelversies van waren. Ik begon er dan ook zonder enige verwachting in. Misschien is dat wel het lekkerste: als je geen voorkennis hebt en nauwelijks teleurgesteld kan worden.

Édouard Louis vertelt in al zijn boeken zijn levensverhaal, over het opgroeien als homoseksueel in een Noord-Frans arbeidersmilieu. Hij weet zich aan die wereld te ontworstelen en zijn eigen weg te kiezen. Veranderen: methode blies me echt van mijn stoel. Het boek is levendig en rauw. Het boek is met veel bravoure geschreven, bravoure die vergelijkbaar is met de jonge Gerard Reve of Jan Cremer. Het mooiste en ontroerendste is als hij over zijn ouders schrijft. Om helemaal zichzelf te kunnen zijn, moest er verwijdering en afstand komen. En toch blijft hij uiteindelijk mild over zijn vader en moeder. Die worsteling is magistraal beschreven.

Dit boek is de Franse versie van Hillbilly elegy van J.D. Vance en de populaire versie van het meer academische Terug naar Reims van Didier Eribon, niet helemaal toevallig de leermeester van Louis. Misschien dat in de Amerikaanse en Franse milieus kansenongelijkheid een groter issue is, maar na lezing van dit boek van Louis moest ik toch ook aan de Nederlandse situatie denken waarin kinderen in achterstandswijken - ondanks alle mooie idealen en goede bedoelingen - soms maar moeizaam verder kunnen komen dan hun ouders.

Kijktip

Vanavond een speciale uitzending van EenVandaag, geheel in het teken van het Opiniepanel en de koopkracht. Joyce Boverhuis en Charlotte Nijs peilden de stemming in het land, en het is somberheid troef.

In reportages vertellen mensen uit het Opiniepanel hoe ze hun leven hebben aangepast aan de hoge prijzen. Iedereen is zich bewust van het energieverbruik en let op de stookkosten. Soms moet er flink bezuinigd worden in gezinnen, zoals het schrappen van de zwemles.

Komend jaar komt er een historisch groot koopkrachtpakket aan, niet alleen met het prijsplafond maar ook met lagere belastingen en hogere toeslagen. Het minimumloon, de bijstand en de AOW gaan flink omhoog. Dat moet toch verlichting geven? Ik vermoed dat mensen de eerste maanden van 2023 eerst moeten ervaren hoe al die maatregelen voor hen uitpakken voordat de zorgen iets minder worden.

Aan het einde van de uitzending kijk ik met presentator Rik van de Westelaken vooruit. Met moeite hebben we er een paar lichtpuntjes uit geperst, want die zijn er wel degelijk. De grootste opsteker blijft toch wel dat dit een crisis is met hoge werkgelegenheid. Een baan blijft de belangrijkste factor om koopkrachttegenvallers mee op te vangen.

Kijk vanavond om 18.18u, NPO 1.

Song of the week - Aftellen naar 2023

Podcast - Luisteraarsvragen

In de laatste Kwestie van Centen van 2022 blikken Herman Stam en ik terug op een bewogen jaar. De coalitie sloot een jaar geleden een regeerakkoord dat vooral gericht was op het uitgeven van geld. Zien we daar al effect van? En hoe lang kan het kabinet deze koers aanhouden in tijden van crisis? Ook gaan we in op de vraag of een eurocrisis een reëel scenario kan zijn. Tot slot geef ik 'tips' om het kerstdiner zo goedkoop mogelijk te maken en er wordt vooruit geblikt op 2023. Luister de nieuwe aflevering van de podcast Kwestie van Centen hier. Ook op Spotify en iTunes.

Wil je mij als spreker?

Wil je mij boeken als spreker, panellid of columnist? Bekijk mijn profiel bij Speakers Academy of mail. of lees mijn profiel bij Sprekershuys of mail. Rechtstreeks kan ook: mail mij.

LinkedIn: https://www.linkedin.com/in/vissermartin/

Website: https://martinvisser.info/

Nieuwe poll

Uitslag vorige poll

De nieuwsbrief is vernieuwd. Is het een verbetering?

🟨🟨🟨🟨🟨⬜️ Ja (18)

⬜️⬜️⬜️⬜️⬜️⬜️ Nee (0)

🟩🟩🟩🟩🟩🟩 Maakt niks uit (19)

37 Votes