De Miljoenennota ligt weer grotendeels op straat. Voor journalisten in Den Haag is het een enorme sport om als eerste aan de cijfers te komen. Daardoor krijgen we enkele dagen voor Prinsjesdag al een beter beeld van wat er dinsdag gepresenteerd zal worden. Ik was met name geïnteresseerd in de doorrekening van het koopkrachtpakket van €2 miljard. En dat pakt grofweg zo uit als ik twee nieuwsbrieven geleden al beschreef.

Deze nieuwsbrief gaat in zijn geheel over de rijksbegroting. Hoe pakt die koopkracht uit? Staat Nederland er nu goed of slecht voor? Waarom maken topambtenaren zich zorgen terwijl wij een voorbeeldig lage staatsschuld hebben? Gaat een nieuwe ploeg €17 miljard bezuinigen? En zijn we nog wel het zuinigste land van Europa?

Reacties kun je kwijt via de button onderin. Maak je ook reclame voor deze nieuwsbrief bij vrienden, collega’s en familie? Meer lezers zijn altijd welkom.

Veel leesplezier!

Langs de vangrail

In mei kwam de Raad van State met een pittige reflectie op de Voorjaarsnota. Dit hoge adviesorgaan vond dat de begrotingsdiscipline verdwenen is, dat begrotingsregels aan de laars worden gelapt, dat de democratische controle op de overheidsuitgaven moeilijk is en dat er domweg teveel geld wordt uitgegeven. Het kabinet rijdt ‘te dicht langs de vangrail’, zo luidde het oordeel van de RvS.

Daar zat geen woord Spaans bij. Nu ligt er opnieuw een belangrijk begrotingsadvies op tafel. De zogeheten Studiegroep Begrotingsruimte bracht voor de zeventiende keer een rapport uit over de staat van de Nederlandse overheidsbegroting. Ook de topambtenaren die in deze groep zitten zijn kritisch, maar hun kritiek is wat verkapter.

Zij merken op dat een nieuw kabinet niet alle maatschappelijke problemen met geld kan oplossen. Lees: het demissionaire kabinet heeft geld verspild. En lees: je kunt niet alle politieke tegenstellingen gladstrijken met belastinggeld, er moeten nu eenmaal moeilijke keuzes worden gemaakt. Maar snoeihard kun je dit advies niet noemen. De ambtenaren zijn redelijk meegaand.

Dat is opmerkelijk. Want in die studiegroep zitten ook de topmensen van het Centraal Planbureau en van De Nederlandsche Bank en die wezen er al meermaals op dat er weinig meer over is van de befaamde Nederlandse begrotingsregels die discipline hebben gebracht. De tijden van Gerrit Zalm met zijn Zalm-norm zijn inmiddels ver weg. Sinds de coronacrisis zette minister Wopke Hoekstra de regels aan de kant en zijn opvolger Sigrid Kaag is op die weg doorgegaan.

Niet dat de begroting op dit moment nu totaal ontspoort. Dat is het bijzondere. Het begrotingstekort en de staatsschuld zijn betrekkelijk laag. Het probleem zit ‘m met name in de erfenis waar Kaag Nederland mee opzadelt. Het kabinet-Rutte 4 heeft zich meerjarig aan veel financiële verplichtingen gecommitteerd en dat werpt zijn schaduw vooruit. Het komende kabinet zal iets moeten bedenken om de snel stijgende rentelasten en het hard groeiende begrotingstekort het hoofd te bieden.

Waarin zit die meegaandheid van de ambtenaren? Onder meer in milde toon over de begrotingschaos die is ontstaan. Maar vooral ook in een nieuwe norm die ze introduceren: de 2%-norm. Waar streven naar begrotingsevenwicht voorheen heilig was (al werd het bijna nooit bereikt) vinden de topambtenaren het nu best als het begrotingstekort op de langere termijn gemiddeld op 2% uitkomt. Op die manier blijven we op een veilige afstand van de Brusselse 3%-grens, zo redeneren ze.

Vergeten lijkt te zijn dat die 3% een absolute bodem was, bedoeld voor economisch slechte tijden. Het zorgt voor stabiliteit en rust als de politiek ernaar streeft daar ver weg te blijven in economisch goede tijden. Want juist dan heb je een ruime marge om in het rood te schieten als er een crisis toeslaat. Zónder te hoeven bezuinigen. Maar die 2% biedt die marge amper. Het lijkt erop alsof de topambtenaren het juist áánbevelen om dicht langs de vangrail te rijden.

Nieuwe tijden

Waren we niet ooit lid van de ‘vrekkige vier’, de zuinigste landen in de Europese Unie? Dat was nog niet eens zo lang geleden. Het was Wopke Hoekstra die expliciet aansluiting zocht bij Oostenrijk, Denemarken en Zweden om zich gezamenlijk te verzetten tegen Frans-Duitse plannen voor een riant herstelplan tijdens de coronacrisis.

Hoekstra sloeg ook vaak een stevige toon aan richting Zuid-Europese landen die de begrotingsregels in zijn ogen minder nauw namen. Hij stond daarmee in een lange traditie van Gerrit Zalm, die in Italië ‘Il duro’ (de harde) werd genoemd, Jan Kees de Jager die zei dat hij bot mocht zijn omdat hij Hollander was en Jeroen Dijsselbloem die stelde dat Zuid-Europeanen hun geld over de balk smeten en het aan Schnaps und Frauen uitgaven.

Sigrid Kaag koos nadrukkelijk voor een andere koers in Europa. Zij trok op met Spanje en kwam met een plan om staatsschulden juist minder snel te verlagen. Met de komst van het pro-Europese D66 in de regering stelde Nederland zich ineens heel anders op. Daarmee steunde Nederland ook de Brusselse lijn, waarbij minder werd aangekoerst op lagere begrotingstekorten en waarin er meer ruimte kwam voor overheden die duurzame investeringen wilden doen, ook al is hun staatsschuld hoog.

Het is zeer de vraag of Nederland die koers in een volgende regeerperiode zal handhaven. Want de VVD stelt in het verkiezingsprogramma dat de begrotingsdiscipline moet terugkeren en de partij wil een herwaardering voor strikte begrotingsregels. Maar dat is papier, in de praktijk moet blijken of de partij ook bereid is de harde keuzes te maken die daar dan bij horen. Ook BBB heeft een kritische paragraaf over begrotingsregels. Maar dat gaat vooral over andere landen. Je kunt niet discipline prediken in Europa als je in eigen geld alleen maar meer geld zit uit te geven.

Bij PvdA/GL is een andere koers gekozen. Die zetten nu de lijn door dat de staatsschuldreductie niet per se heilig is. Er zijn nu eenmaal grote maatschappelijke problemen zoals het klimaat die om oplossingen vragen. Dan is de keuze simpel: wil je de staatsschuldproblemen doorschuiven naar een volgende generatie of de klimaatproblemen?

Overigens zijn daar nog andere opties, zoals ook de Studiegroep Begrotingsruimte betoogt. Je kunt ook bezuinigen op andere uitgaven (de topambtenaren stellen €17 miljard voor om die nieuwe 2%-norm te halen) en je kunt ook maatschappelijke doelen bereiken op andere manier. Niet elk probleem kun je alleen met geld oplossen. Wettelijke milieunormen of extra belastingen voor vervuilers behoren ook tot de mogelijkheden.

Hoe mild dat advies van de Studiegroep misschien ook is, het speelveld is wel duidelijk geschetst. Doorgaan op de huidige weg - alle politieke problemen afkopen met extra geld - kan sowieso niet meer. En dus moet je keuzes maken. In de doorrekening door het Centraal Planbureau zullen de partijen met de billen bloot moeten. Want dan moeten de mooie woorden uit de verkiezingsprogramma’s met concrete plannen en bedragen worden ingevuld.

Acuut?

Die financiële zorgen doen ze niet direct voor. Wellicht is het verwarrend te lezen over adviezen om vooral te gaan bezuinigen, terwijl er nu cijfers uitlekken over een keurige staatsschuld. De staatsschuld is volgend jaar nog geen 47%. Dat klinkt niet alsof er meteen nood aan de man is. En dat klopt.

In de statistieken gebeuren een paar vreemde dingen. Zo is 2022 een wonderlijk jaar. De economie groeide in dat jaar zo ontzettend hard dat het begrotingstekort plotseling nagenoeg was verdwenen (-,01%). Dat komt omdat er toen ineens zoveel extra belastinginkomsten binnenkwamen. Ook zal een rol spelen dat het bruto binnenlands product (bbp), de totale omvang van onze economie, ineens een enorme sprong maakte. Omdat we het begrotingssaldo altijd uitdrukken als percentage van dat bbp was dat ook ineens een stuk kleiner. In dit huidige jaar 2023 gaat het tekort weer naar de trend terug. Doordat het kabinet veel extra geld uittrekt, waaronder ook veel extra structurele uitgaven, loopt in de prognose dat tekort de komende jaren steeds verder op:

En daar zit juist de zorg. Niet het bescheiden tekort dit jaar, zeker niet de staatsschuld van dit jaar, maar vooral de erfenis die doorwerkt in de komende jaren.

Koopkracht

Vrijdag lekten belangrijke delen van de Miljoenennota plus economische ramingen uit. Met name de koopkrachtplaatjes zijn interessant. Daarin kunnen we zien hoe het begrotingspakket van €2 miljard van het demissionaire kabinet uitpakt.

Wat ik in een eerdere nieuwsbrief besprak, gebeurt ook. Het pakket helpt de allerlaagste inkomens, de middeninkomens en hoge inkomens betalen de prijs. In onderstaande grafiek zie je hoe hoog de koopkracht zou zijn als het kabinet niet had ingegrepen, daarnaast hoe het eruit ziet in de Miljoenennota:

Dat het kabinet die vervelende min bij de laagste inkomens wilde wegwerken, is logisch. Politiek gezien kon dat ook niet anders. Maar opvallend genoeg koos het kabinet ervoor vooral tussen de inkomensgroepen te schuiven waardoor een nivellerend pakket is ontstaan. De onderste twee inkomensgroepen profiteren van de verhoging van zorg- en huurtoeslag, van het kindgebonden budget en van de arbeidskorting tot modaal. Maar de drie groepen daarboven betalen hiervoor.

Als je dit plaatje zo ziet, lijkt dat heel evenwichtig en rechtvaardig. Maar zeggen de cijfers over 2024 nu alles? Hieronder zie je hoe de koopkracht in de vorige jaren is uitgepakt:

Zo krijg je een beeld van de hele energiecrisis. Je ziet dat harde klappen vallen bij onder meer middeninkomens die in 2024 echt niet zijn goedgemaakt. Het koopkrachtverlies is in het huidige jaar groter dan in het voorjaar nog gedacht, omdat de inflatie veel hoger is dan het Planbureau in maart voorspelde. Komend jaar gaan veel groepen erop vooruit omdat de cao-lonen hard stijgen. Maar dat is niet genoeg om de minnen in 2022 en 2023 goed te maken.

Daardoor begint het politieke beeld en de werkelijkheid uit elkaar te lopen. De politiek staart zich nu blind op het plaatje van 2024 en zegt: zie je, iedereen erop vooruit. Maar veel mensen ondervinden dat het desondanks steeds lastiger is om rond te komen en snappen die Haagse werkelijkheid niet.

In die eerdere nieuwsbrief schreef ik ook al dat het CPB ook heeft berekend wat de koopkracht opgeteld over die drie jaren is. Dat is statistisch gezien net iets anders dan simpelweg de drie bovenstaande balkjes optellen. De uitkomst is dat de laagste inkomens meer dan gecompenseerd zijn, maar dat middeninkomens er in drie jaar tijd gemiddeld zeker een procent op achteruit zijn gegaan en hoge inkomens ruim twee procent. Als je daarin dit Prinjesdag-pakket verwerkt, staan lage inkomens nog verder in de plus en midden- en hoge inkomens nog verder in de min.

In een interview met Kim Putters, voorzitter van de Sociaal-Economische Raad (SER) waarschuwt hij ook voor de positie van de middenklasse:

Podcast - Kwestie van Centen

Het demissionaire kabinet laat een nare erfenis achter voor de volgende regeringsploeg. Topambtenaren adviseren om de begrotingsteugels weer flink aan te trekken. Robbert Ophorst en ik bespreken in de podcast ’Kwestie van Centen’ de enorme draai die Nederland heeft gemaakt. „Het is duidelijk: Nederland hoort niet meer bij de ’vrekkige vier’ in Europa.” Zijn de politieke partijen van plan om €17 miljard te bezuinigen? Of blijven ze geld over de balk smijten? Wat is er veranderd, we hadden toch altijd zuinige ministers van Financiën? Luister de nieuwste aflevering van ‘Kwestie van Centen’ hier. Ook op Spotify en iTunes.

Wil je mij als spreker?

Wil je mij boeken als spreker, panellid of columnist? Bekijk mijn profiel bij Speakers Academy of mail. of lees mijn profiel bij Sprekershuys of mail. Rechtstreeks kan ook: mail mij.

LinkedIn: https://www.linkedin.com/in/vissermartin/

Website: https://martinvisser.info/