De coronacrisis is naast een groot gezondheidsprobleem ook een diepe economische crisis. Voor wie dat nog niet in de gaten had, wordt dat nu wel duidelijk. Ondernemers klagen steen en been. Velen vrezen dat de genereuze steun van het kabinet niet genoeg zal zijn. Ondertussen worden er diepe gaten geslagen in de begroting van minister Hoekstra. Gelukkig kunnen we een stootje hebben.

In deze nieuwsbrief praat ik je weer bij. Over de teleurstelling voor ondernemers, het historische begrotingstekort en de problemen bij de pensioenfondsen. Reacties zijn welkom en worden zeer op prijs gesteld.

Hou je haaks!

Corona

Opluchting en teleurstelling. Persoonlijk ben ik blij dat de basisscholen na de meivakantie weer opengaan. Voor mezelf, omdat ik dan rustiger kan werken thuis. Maar vooral ook voor de kinderen, voor wie dit grote thuisonderwijs-project nu echt wel welletjes is. Hun motivatie moest de laatste tijd echt uit hun tenen komen. Van zoomen met de juf en schoolvriendjes knapten ze enorm op. Maar voor de zoveelste keer spellingsopdrachten en rekensommen maken op de app werd gaandeweg de weken duidelijk minder leuk.

Gelukkig hebben we een school die de heropening op 11 mei enthousiast oppakt. En gelukkig zijn de kinderen ingedeeld in de middagshift :-) Dan sta ik straks niet ineens weer op kwart over zeven boterhammen te smeren. Voor onze kinderen begint de school straks om 12 uur. Wel zo relaxed.

Maar er was ook teleurstelling. Vooral bij ondernemers. Want dinsdagavond maakte premier Rutte duidelijk dat er, afgezien van de scholen, bar weinig verandert. De ophokplicht is verlengd tot 20 mei. Een harde klap voor al die branches die de laatste tijd zo druk in de weer waren met protocollen.

Eerst bereidde Rutte ons voor op het 'nieuwe normaal' en moesten we ons gaan prepareren op de 1,5 meter-economie. Nu weten we dat dat nieuwe normaal blijkbaar nog niet gaat beginnen, ondanks de steeds gunstiger cijfers vanuit de ziekenhuizen. Daarbij was voor ondernemers vooral teleurstellend dat de premier in zijn persconferentie niet eens refereerde aan de voorbereidingen van branches. De economie bleek in zijn verhaal ineens niet meer te bestaan.

Het was reden voor mijn collega Alexander Bakker en mij om hier eens dieper in te duiken. We ontdekten dat minister Eric Wiebes van Economische Zaken in het kabinetsberaad in het Catshuis zondag wel degelijk had voorgesteld om een voorzichtig begin te maken met die 1,5 meter-economie. Waarom niet één voorbeeldbranche de ruimte geven om te proberen open te gaan, met inachtneming van de RIVM-normen? De sportscholen of bioscopen bijvoorbeeld.

Wiebes haalde bakzeil. Gezondheid en veiligheid hebben voorrang binnen het kabinet. Wellicht zijn daar heel goede redenen voor, maar Rutte gebruikte zijn persconferentie niet om ons mee te nemen in die afweging. Laat staan dat hij ondernemers een doorkijkje gaf, perspectief. Hoe ziet die exit-strategie er nu uit? Is die 1,5 meter-economie eigenlijk wel haalbaar als het probleem van vervoersstromen nog niet is opgelost? En wat te doen met al die bedrijven die wel open kunnen, maar niet rendabel kunnen draaien?

Inmiddels laait het debat op over de voorwaarden die je kunt stellen aan bedrijven die steun krijgen. Ingezondenbriefschrijvers Ewald Engelen, Jeroen Smit en Marcia Luyten gaan in de Volkskrant zo ver dat ze bedrijven willen afrekenen op hun beleid in de afgelopen tien jaar. In mijn ogen misbruik je de crisis dan voor een politieke agenda die je er blijkbaar in de voorbije tijd niet doorheen hebt gekregen.

In de Kamer wordt nu vooral nagedacht over eisen voor de top van bedrijven en aandeelhouders. Dus geen bonussen, geen dividenden en geen inkoop van eigen aandelen. Premier Rutte omarmde die voorstellen ook meteen. Mij lijken dat soort voorwaarden ook logischer. Die hebben er namelijk mee te maken dat je ervoor zorgt dat de steun ook daadwerkelijk wordt gebruikt voor de continuïteit van het bedrijf en niet in de zakken van topmensen en beleggers belandt.

MKB-voorzitter Jacco Vonhof had deze week overigens een duidelijke mening over al die aanvullende eisen op gebied van klimaat en duurzaamheid:

(Lees hier mijn column over de teleurstelling voor ondernemers en kijk hier Op1 terug waarin ik vertelde over minister Wiebes die bakzeil haalde.)

Diepe zakken

Sinds het begin van de coronacrisis laat minister Wopke Hoekstra van Financiën zich al voorstaan op zijn diepe zakken. Dankzij de gunstige stand van de overheidsfinanciën kan Nederland een flinke klap hebben en fors geld uittrekken om de economische crisis te lijf te gaan.

Maar misschien moet Hoekstra nu toch al meer geld inzetten dan hij vooraf had bedacht. Want steeds sprak hij van €90 miljard. Tot zover kon hij zeker gaan, voordat de Europese staatsschuldnorm van 60% in zicht komt. De vraag is even wat die norm er nu eigenlijk toe doet.

Maar goed, €90 miljard klonk enkele weken nog als een astronomisch bedrag. Vrijdag maakte hij de bijstelling van de lopen begroting bekend, de zogeheten Voorjaarsnota. En wat blijkt? Die €90 miljard wordt al overschreden. Een overschot op de begroting van €9 miljard dit jaar slaat om in een tekort van €92 miljard. Hoekstra zet dus nu al €101 miljard in, en dan is de steun voor KLM nog niet eens meegerekend.

De staatsschuld loopt dan ook al direct op tot boven de 60%. En het begrotingssaldo komt op 11,8% uit. Dat is echt historisch:

Sinds 1814 is een begrotingstekort van deze omvang niet eerder voorgekomen - over de periode 1940-1945 zijn er overigens geen cijfers. Dit laat zien hoe bizar deze crisis is. Die uiterst rechtse balk is 2020. Maar schrik niet, want als je kijkt naar de staatsschuld door de eeuwen heen, dan is er voorlopig nog geen reden voor paniek:

De staatsschuld schiet omhoog, dat zie je in het laatste balkje. Maar in historisch opzicht is een schuld van iets meer dan 60% niet heel erg indrukwekkend. Vooral de stijging valt op, van 48,8% naar 65,2%. In 2008 steeg de staatsschuld ook ineens heel fors, van 42,7% naar 54,7%. Hoe hard er ook bezuinigd en lasten verzwaard is na de financiële crisis, voor 2008 stonden we er qua staatsschuld net iets beter voor dan in 2019. Maar dat is millimeterwerk.

Economen zijn het erover eens dat er nu niks mis mee is om de staatsschuld te laten oplopen. Daar is dit ventiel nu juist voor bedoeld. Menno Middeldorp, hoofdeconoom van de Rabo zegt:

Nederland kan dit prima hebben, reageren economen. Dat heeft te maken met de lage staatsschuld, de beperkte financieringslast ervan door de lage rente én door de samenstelling van deze 'kosten'. Die bestaat voor een deel uit een automatische verslechtering van de begroting bij een economische krimp, de zogeheten automatische stabilisatoren. Dat gaat om €45 miljard. Bij een krimp heeft de overheid minder inkomsten en meer uitgaven. Daarnaast trekt Hoekstra €20 miljard een directe steun uit. En tot slot mogen bedrijven hun belastingen uitstellen, wat dit jaar €36 miljard kost. Die belastingen komen later alsnog binnen, is de veronderstelling.

Maar er zijn wel financiële onzekerheden. Om te beginnen is het de vraag wanneer die uitgestelde belastingen alsnog binnenkomen. Hoekstra gaat er vanuit dat dat in 2021 zal zijn. Dan veert het begrotingstekort dus weer snel terug. De vraag of dit ook echt het geval zal zijn. Dat hangt af van de duur van de crisis. En het is ook de vraag of dat hele bedrag alsnog terugkomt. Want bedrijven zullen minder belastingen hoeven af te dragen in economisch slechtere tijden - al zit dat effect als het goed is al in die automatische aanpassing van de begroting.

Daarnaast is deze extreme bijstelling van de begroting nog gebaseerd op drie maanden steun. Achter de schermen wordt al gewerkt aan meer en langere steun. Wat als die steun nog eens drie maanden wordt verlengd en dan nog eens? De totale rekening voor Hoekstra wordt dan tientallen miljarden hoger.

Het is niet gezegd dat het kabinet dit dus niet moet doen. Maar ik denk wel dat Hoekstra greep zal willen houden op de begroting. Vooralsnog zijn dergelijke scenario's niet bekendgemaakt. Het Centraal Planbureau is nog niet verder gekomen dan half maart gepubliceerde scenario's. Maar die lijken toch een onderschatting te zijn. Want in het allerzwartste scenario - een lockdown van 12 maanden en een kredietcrisis - kwam de staatsschuld dit jaar lager uit dan Hoekstra nu inschat. Hoekstra kan niet anders dan nu de sluizen openzetten. Maar niemand weet waar dat financieel eindigt.

Pensioendrama

De coronacrash op de beurzen pakt heel slecht uit voor pensioenfondsen. Die worden geraakt door laag blijven rentes - al zit daar soms wel wat schommeling in. En door heel beroerde beleggingsrendementen. Ook al herstelden de beurzen sinds halverwege maart weer iets, de financiële situatie eind maart was niet best. Dat meten we af aan de dekkingsgraden:

De dekkingsgraad is de verhouding tussen pensioenvermogen (dat meebeweegt met de rendementen) aan de ene kant en (toekomstige) pensioenverplichtingen (dat meebeweegt met de rente) aan de andere kant. Ambtenarenfonds ABP heeft inmiddels een dekkingsgraad van 82%, wat betekent dat er tegenover elke euro aan verplichting nog maar 82 cent in kas is. De klap van de coronacrisis is inmiddels dieper dan die van de kredietcrisis twaalf jaar geleden.

Aardig om te zien hoe de vijf grootste pensioenfondsen synchroon bewegen. Eenmaal genomen beslissingen rondom beleggingen, zoals samenstelling van de portefeuille en afdekking van het renterisico, zijn nauwelijks meer bij te sturen. Overal komt de klap hard aan en in min of meer dezelfde mate.

Kortingsdreiging is er momenteel niet, ook al bewegen de dekkingsgraden van vier van de vijf ruim onder de norm van 100%. Pas op 31 december wordt de finale stand opgemaakt. Tot die tijd willen de fondsen en ook minister Wouter Koolmees van Sociale Zaken geen paniek. Afgelopen jaar haalde de minister de kortingen van tafel omdat toen zo hard werd gewerkt aan de uitwerking van het pensioenakkoord. Wellicht gebeurt dat dit keer wel weer, omdat die uitwerking nu echt opschiet, aldus de minister:

Volgens pensioeneconoom Piet Rietman van ABN Amro is het herstel bij de fondsen overigens al ingezet met de weer stijgende beurskoersen sinds de harde klappen in februari en maart. Mij lijkt dat iets te optimistisch

Maar goed, belangrijker is het hoe het met die uitwerking van het pensioenakkoord staat. Dat akkoord werd in juni vorig jaar gesloten. Daarin werden over de AOW zeer concrete afspraken gemaakt en over het aanvullend pensioen vooral kaders en voorwaarden. Inmiddels hebben de onderhandelaars in januari de koers helemaal verlegd om uit de schuttersputjes te geraken. Tot dan bleven de vakbonden vasthouden aan pensioenaanspraken die kunnen worden opgebouwd en toezichthouder DNB wilde de strenge rekenregels handhaven. Nu zijn die twee tegen elkaar weggestreept.

Tuur Elzinga, de onderhandelaar namens FNV legt dat uit:

Dat gaat niet werken, zo is begin dit jaar geconcludeerd:

Voor de vakbeweging een moeilijke boodschap. Want dit pensioen werd in eigen geledingen eerder een 'casinopensioen' genoemd. Meebewegen klinkt leuk als het goed gaat, maar in de coronacrisis zou een meebewegend pensioen nog wel eens heel beroerd kunnen uitpakken, ook al smeer je pijn over enkele jaren uit.

Toch is dit de enige route om van die vermaledijde rekenrente-discussie af te komen. Wellicht dat dit dan toch de doorbraak gaat zijn. Bij het begin van de coronacrisis liepen de besprekingen enige vertraging op. Maar inmiddels hebben de onderhandelaars extra overleggen ingepland en wordt alles op alles gezet om er in mei uit te komen, zodat Koolmees de plannen in juni naar de Kamer kan sturen.

Er is minstens één groot probleem: hoe stap je over van model A naar model B? Hoe zet je de huidige pensioenaanspraken om in de veel onzekerder pensioenambities? Breek je dan het contract open dat je met deelnemers hebt? En begin je dan met een schone lei, oftewel met dekkingsgraden van 100%? In dat geval moet er tóch gekort worden om een zuivere startpositie te bereiken.

Hoogleraar pensioenrecht Hans van Meerten voorziet juridische problemen. Zomaar het pensioen overzetten kan niet:

Van Meerten en 50plus-senator Martin van Rooijen zijn het niet vaak eens over pensioen, maar deze keer wel:

DFT Thuiswerk TV

Veel thuiswerkers overleggen en vergaderen via Zoom, Teams, Skype of andere online-middelen. Met mooie inkijkjes in huiskamers, keukens, werkkamers of erger. Met DFT Thuiswerk TV gebruik ik die aanpak ook. Het is een videoserie over de coronacrisis.

Kijk hier aflevering 5: Hans Biesheuvel van ondernemersclub ONL maakt zich grote zorgen over het gebrek aan perspectief voor bedrijven. Hij is diep teleurgesteld in de boodschap van premier Rutte.

Kijk aflevering 4: Clingendael-expert Adriaan Schout en de Groningse hoogleraar Roelof Salomons over de strijd in de eurozone. Moeten de Italiaanse schulden worden afgeschreven?

Kijk hier aflevering 3: MKB-voorman Jacco Vonhof en ING-econoom Marieke Blom over de vraag of de steunmaatregelen van het kabinet genoeg zijn om ondernemers door de coronacrisis te slepen. Of is er meer nodig?

Kijk hier aflevering 2: Vlaamse eurowatcher Geert Noels en Rabo-econoom Maartje Wijffelaars over de economische problemen in Italië. Luidt de spanning tussen de eurolanden een nieuwe eurocrisis in? Hoe zijn we hier terechtgekomen?

Kijk hier aflevering 1: ONL-voorzitter Hans Biesheuvel en ABN-hoofdeconoom Sandra Phlippen over de aanvankelijke chaos rond de steunmaatregelen van het kabinet. Zijn alle gaten gedicht?

Song of the week - #troostmuziek

Geen woordgrapjes met muziektitels deze weken. Op twitter zet ik de afgelopen tijd gewoon mooie liedjes die in deze barre tijden dienen als #troostmuziek. Geniet ervan.

Podcast

Luister hier onze wekelijkse podcast ‘Kwestie van Centen’. Presentatie: Herman Stam. Waar is het 'nieuwe normaal' van premie Rutte gebleven? Branches bereiden zich voor op de 1,5 meter-economie, maar deze week kwam er een kink in de kabel. Verder bespreken we de historische begroting van minister Hoekstra. Ook op Spotify en iTunes.

Meer info

Mij inhuren als spreker? Ook voor webinars. Bekijk mijn profiel bij Speakers Academy of mail naar [email protected]

LinkedIn: https://www.linkedin.com/in/vissermartin/

Website: https://martinvisser.info/