Komt er komende dagen eindelijk een eind aan de tien jaar durende pensioenonderhandelingen? Krijgen we deze week zicht op een nieuw pensioenstelsel? Krijgen de vakbonden hun zin op het terrein van de AOW? Het beloven spannende dagen te worden nu de onderhandelingen officieel zijn heropend. Deze nieuwsbrief staat helemaal in het teken van de AOW. En...van de pensioenen. Want door al het AOW-geweld zou je bijna vergeten dat het daar eigenlijk om draait. Veel leesplezier!

Spel op de wagen

Het openingsbod van het kabinet ligt op tafel: de AOW-leeftijd zal minder hard stijgen. Kunnen de vakbonden nu nog weigeren om het pensioenakkoord te tekenen?

Vrijdag stuurde minister Wouter Koolmees van Sociale Zaken een beknopt briefje naar de Sociaal-Economische Raad (SER) met een belangrijke boodschap. De onderhandelingen over een pensioenakkoord kunnen wat hem betreft worden hervat. Het kabinet is namelijk bereid de AOW-leeftijd minder snel te laten oplopen en vroegpensioen voor zware beroepen mogelijk te maken.

Werkgevers en vakbonden reageerden positief: maandag worden onderhandelingen die eind november stukliepen hervat. Tenminste, de officiële onderhandelingen. Reken maar dat achter de schermen tot aan maandag volop overleg zal plaatsvinden. De mooiste uitkomst voor Koolmees zou zijn dat het akkoord de facto rond is als de partijen maandag formeel aan tafel schuiven. Naar verluidt wil hij uiterlijk woensdag een aanpassing van de AOW-leeftijd bij de Raad van State hebben liggen. In een spoedprocedure bij RvS en de beide Kamers moet het dan op 1 juli in de Staatscourant staan.

De toezegging die Koolmees op papier doet, is nogal summier. Hij schrijft dat het kabinet alle afspraken van eind november overeind wil houden. En:

Twee toezeggingen dus: een andere koppeling tussen levensverwachting en AOW-leeftijd en iets voor zware beroepen.

Opvallend genoeg zegt de minister niets over de vakbondseis om de AOW-leeftijd de komende jaren te bevriezen op 66 jaar en 4 maanden. Twee maanden geleden vroeg ik FNV-pensioenonderhandelaar Tuur Elzinga nog wat Koolmees minstens op tafel moest leggen, wilde de FNV überhaupt over heronderhandelingen nadenken:

Die geste doet Koolmees formeel niet en toch gaan de bonden praten. Dan moeten ze wel het idee hebben dat er voldoende te halen valt. Collega Jorn Jonker en ik schreven maandag al dat de minister wel degelijk de AOW-leeftijd wil bevriezen, vermoedelijk voor twee jaar, misschien drie.

Als dat er inderdaad van komt, dan kan de FNV claimen dat alle eisen rond de AOW zijn ingewilligd: én bevriezing van de AOW-leeftijd én een tragere stijging van die AOW-leeftijd op de langere termijn én specifieke regelingen voor zware beroepen. Hoe kunnen ze straks níet tekenen?

Dat lijkt nu ook het gevoel in de coalitie. Een coalitielid zei:

Binnen de vakbonden worden nu knopen geteld. Kunnen ze tot het gaatje gaan? Kunnen ze ook nog niet tekenen als net niet alle eisen zijn behaald? Een vakbondsvertegenwoordiger:

66 blijft 66

De FNV-eis luidt: 66 blijft 66. Maar klopt dat wel? En wat is de consequentie van een tragere verhoging van de AOW-leeftijd?

De eis dat 66 jaar 66 jaar moet blijven, is een beetje gek. De AOW-leeftijd is namelijk sinds 1 januari al 66 jaar en 4 maanden. De eis is een beetje verouderd. Maar '66 jaar en 4 maanden blijft 66 jaar en 4 maanden' bekt niet lekker en past ook niet op een protestbord.

Binnen de FNV woedt een strijd over de bevriezing van de AOW-leeftijd. Een minderheid van de achterban wil een definitieve bevriezing, geen enkele stijging meer, ook niet in de toekomst. Maar het officiële standpunt is dat de bevriezing voor 5 jaar zou zijn, zodat tijd wordt gekocht om iets voor zware beroepen te gaan regelen.

Nu stijgt de AOW-leeftijd tot 67 jaar in 2021. Het kabinet had in november al toegezegd dat te vertragen tot 2024. In die zin zat er al een hele fikse vertraging in het aanbod van minister Koolmees. Dat hij nu een bevriezing va twee jaar overweegt, is niet heel gek. Want per saldo is dat amper duurder dan de reeds voorgestelde vertraging tot 2024.

De echte klapper is verandering van de zogeheten koppeling. Vanaf 2021 stijgt de AOW-leeftijd mee met de levensverwachting. En dat gebeurt 1-op-1. Oftewel: elk extra levensjaar schuift de AOW-leeftijd een jaar op. Dat betekent dat elk extra levensjaar een jaar langer gewerkt moet worden. De AOW-periode is gefixeerd op circa 18,5 jaar, het aantal werkzame jaren zal de komende decennia steeds meer toenemen.

Politiek en polder zijn het erover eens dat dat achteraf gezien een beetje driest was. Waarom kun je elk gewonnen levensjaar niet verdelen over de werk- en pensioenperiode? Bijvoorbeeld elk gewonnen levensjaar de AOW-leeftijd met 2/3e jaar verhogen, of met een 1/2 jaar?

De financiële winst van deze koppeling is echter al ingeboekt. Dat gebeurt in de zogeheten houdbaarheidssommen. Daarmee berekent het Centraal Planbureau of de overheidsfinanciën vergrijzingsbestendig zijn. Nu alsof sleutelen aan die AOW-leeftijd over een lange termijn betekent dat er een houdbaarheidstekort ontstaat. Bij de huidige vergrijzing kunnen we dan niet meer alle overheidsvoorzieningen in stand houden bij eenzelfde hoogte van de belastingtarieven. Ofwel moet er dan bezuinigd worden, ofwel moeten de belastingen omhoog.

De koppeling halveren kost structureel €7 miljard. De kans dat Koolmees zoveel geld op tafel kan leggen, is niet groot. Daar komt bij, alle betrokken partijen zullen het eens moeten zijn met de financiële dekking. Als de dekking uit de sociale zekerheid of de zorg komt, zullen de linkse oppositie en de bonden niet instemmen. Komt de dekking uit de winstbelasting, dan zijn de werkgevers tegen.

Hoe redelijk een tragere verhoging van de AOW-leeftijd ook klinkt, één effect speelt gek genoeg geen zichtbare rol in de discussie. Die leeftijd wordt niet alleen verhoogd vanwege de betaalbaarheid van de AOW, maar ook om voldoende arbeidsaanbod in Nederland te hebben.

Columnist Mathijs Bouman schreef hier alweer een tijdje geleden over in het FD. Hij berekende hoe hard de beroepsbevolking zou dalen als wordt toegegeven aan de vakbondseisen:

De zwarte lijn is de huidige stijging van de AOW-leeftijd, de rode lijn een definitieve bevriezing op 66 jaar, de grijze lijn het vakbondsvoorstel van een tijdelijke bevriezing plus een halvering van de koppeling. In de rechtergrafiek zie je wat dat betekent voor de omvang van de beroepsbevolking. Die vertoont sowieso een flinke dip (zie zwarte lijn). Maar als je de vakbonden tegemoetkomt, is die dip nog groter. Bouman concludeert:

En het pensioen dan?

Het lijkt wel alsof de pensioenonderhandelingen alleen nog maar over AOW gaan. Hoe zit het eigenlijk met het pensioen?

Bij vakcentrale VCP ergeren ze zich er wild aan. Dankzij de FNV lijkt het net alsof de onderhandelingen alleen nog maar over de AOW gaan. Maar het zijn toch pensioenonderhandelingen? Vanuit de werkgevers wordt gedaan alsof dat pensioencontract wel rond is. De tactiek van werkgevers en kabinet lijkt nu te zijn om zo hard door te duwen op het pensioen dat daar alle twijfels vanuit de vakbonden ondergeschikt worden gemaakt.

Dat is wel zorgelijk. Want er gebeurt niet niks op het terrein van de pensioenen. Om te beginnen zal de polder de pensioengarantie loslaten. We krijgen een veel beweeglijker pensioen. Daarbij wordt de suggestie gedaan alsof de pensioenkortingen van de baan zijn en er weer geïndexeerd kan gaan worden. Maar dat is zeer de vraag.

Pensioendirecteur Peter Borgdorff van Pensioenfonds Zorg & Welzijn was heel openhartig in De Telegraaf. Hij wil een hogere rekenrente (waar Koolmees en DNB op tegen zijn) en zelfs dan kan er niet meteen geïndexeerd worden. Lees hier een stukje uit het interview van collega Leon Brandsema en mij:

Door zo hard te toeteren over de AOW lijkt het wel alsof de FNV-bestuurders hopen dat hun kritische achterban dit niet in de gaten heeft. Daar komt bij dat dit nieuwe pensioencontract eerder tot kortingen over zal gaan. Dat is inherent aan de systematiek. De vakbonden willen financiële tegenvallers uitsmeren over tien jaar. De vraag is dan of je dat alleen uitsmeert over de zittende populatie of dat ook nieuwe werknemers de dupe worden. Een lekker begin van je loopbaan, beginnen mee te betalen aan de verliezen van de oudere collega's. In de SER ligt toezichthouder De Nederlandsche Bank hier dan ook voor.

De discussie over de rekenrente is ook nog niet beslecht. De vakbonden blijven erbij dat met een hogere rente moet worden gerekend als het pensioen onzekerder wordt. Maar Koolmees heeft deze week naar verluidt in twee bijeenkomsten herhaald dat er niet getornd wordt aan de rekenrente. Bij een onzekerder pensioen horen wel lagere buffereisen maar geen andere rekenrente is zijn uitgangspunt.

Dat was voor vakcentrale VCP reden met een alternatief pensioenplan te komen. De VCP wil de hele rekenrente overboord kieperen en alleen nog maar rekenen met een vast rendement van 2%. Dat geeft veel meer stabiliteit, stelt de vakbond. Als het behaalde rendement lager uitpakt dan die 2% moet er worden gekort, pakt die hoger uit dan kan worden geïndexeerd. De andere polderpartijen voeren de druk op de VCP op om dit plan weer in te slikken. Dat is de vakcentrale voorlopig niet van plan.

Tot slot is er nog de kwestie van de doorsneepremie (je ziet, dit dossier is technisch veel ingewikkelder dan de AOW). Jongeren betalen nu in verhouding teveel premie en ouderen te weinig. Prima als je je hele leven fulltime voor één baas werkt, maar das war einmal. Die systematiek schrappen kan tot een pensioengat van wel 10% leiden bij veertigers. Zij hebben immers eerst teveel betaalt, maar krijgen dat straks niet meer terug van de toekomstige jongeren.

Koolmees zal dit plan nooit loslaten. Want door de doorsneesystematiek af te schaffen wil hij het pensioen individueler maken. Dan kun je je pensioen veel gemakkelijker meenemen. Naar een andere baan of als zzp'er bijvoorbeeld. Maar wie gaat de pensioengaten compenseren? Kunnen alle pensioenfondsen dat wel betalen? Nu al klagen pensioenbestuurders dat zij dat niet kunnen opbrengen. Moeten de fondsen wel opdraaien voor de financiële gevolgen, dan is de kans op kortingen in de nabije toekomst alleen maar weer groter.

Het denkwerk over deze openstaande kwesties is nog steeds gaande. Jeroen Dijsselbloem zit de commissie Parameters voor en die adviseert in juni over de rekenrente. En het Centraal Planbureau rekent met een serie pensioenfondsen aan de doorsneesystematiek. De vraag is of de vakbonden de sprong in het duister wagen als al dat denkwerk nog niet is afgerond. Laten ze zich daartoe dwingen?

De kans is groot dat de spanningen tussen de drie vakbonden hierover zal toenemen. Vooral bij de kleinere vakcentrales zijn ze als de dood dat FNV-voorman Han Busker het zat is en tekent voor een pensioendeal omdat hij de AOW-buit binnen heeft. Of we dan het beste pensioenstelsel hebben is dan zeer de vraag.

'Huzarenstukje van Koolmees?'

Mijn wekelijkse podcast met DFT-coördinator Herman Stam gaat uiteraard ook over AOW en pensioen. Gaat minister Koolmees komende week zijn huzarenstukje leveren? In een klein half uur praten we je helemaal bij.

Luister de podcast op de site van de Telegraaf, abonneer je op iTunes of luister via Spotify.