In Den Haag draait alles nog om de verwoestende verkiezingsuitslag. Het kabinet schudt op zijn grondvesten. Dinsdag, donderdag en vrijdag werden er crisisoverleggen gevoerd met een wonderlijke uitkomst op vrijdagavond. Waar zitten we nu eigenlijk naar te kijken?

In deze nieuwsbrief sta ik stil bij de mooie woorden die Rutte-4 én ook al Rutte-3 spraken over ongelijkheid, onvrede en de kloof. Wat is er gezegd en wat is eraan gedaan? Verder bespreek ik een merkwaardige fiscale knoop waarin mensen met een kleine arbeidsongeschiktheidsuitkering terecht kunnen komen. En ik besluit met het nieuwste inflatiecijfer. De inflatie halveert en toch zijn we niet blij. Hoe komt dat?

Reageren kan onderaan deze nieuwsbrief en via de reageer-button kun je me ook rechtstreeks een reactie sturen. Lees je deze nieuwsbrief met plezier, laat dat dan weten aan vrienden, familie en collega’s. Er kunnen altijd meer abonnees bij.

Veel leesplezier!

Versnellen/vertragen

Kijken we nu naar een kabinetsval in slow motion? Drie keer spraken de vier coalitiegenoten elkaar afgelopen weken over de consequenties van de dramatische verkiezingsuitslag en vrijdagavond kwamen ze met een uiterst verwarrende conclusie naar buiten. Terwijl al naar buiten was gesijpeld dat er een stikstofpauze komt, omdat het CDA het regeerakkoord wil openbreken, beweerden premier Mark Rutte (VVD) en vicepremier Sigrid Kaag (D66) juist dat ze de aanpak gingen ‘versnellen’.

Op geen enkele manier werd duidelijk wat dat versnellen dan concreet betekent. Wordt het doel van halvering in 2030 naar voren gehaald? Worden de 500 tot 600 piekbelasters sneller uitgekocht? Het antwoord was een dikke mist aan woorden. Wel concreet was de CDA-wens om rond de zomer te gaan heronderhandelen over de stikstofparagraaf in het regeerakkoord. Daarbij wil het CDA eerst even kijken wat de formaties in de provincies oplevert.

Volgende week dinsdag is er een Kamerdebat over de gevolgen van de verkiezingsuitslag en de drie crisisoverleggen waren formeel bedoeld om zich daarop voor te bereiden. Er zou dan een Kamerbrief komen waarin die consequenties beschreven zouden worden. Die brief kwam er ook gisteravond, vier kantjes A4 met fraaie woorden en vrij loze beloften. Gek genoeg kwam het woord ‘versnellen’ niet eens voor in de brief. Wel de CDA-wens, niet de VVD/D66-spin.

Het lijkt erop alsof het kabinet ineens heeft ontdekt dat er grote onvrede leeft onder een deel van de bevolking. Dat Nederland tal van kloven kent.

Ik denk dat de kern nog niet eens zozeer die kloof is. Dat leidt tot oeverloze discussies of er nog een kloof is tussen Randstad en platteland, waarbij je erop kunt wijzen dat BBB ook in de Randstad goed scoorde. Dat er niet alleen problemen zijn in de ‘regio’ (een raar begrip overigens, want iedereen woont in een regio), maar dat er net zo goed problemen zijn in arme stadswijken. Ik denk dat de kern van het probleem ook wordt benoemd in de Kamerbrief: het gevoel van steeds meer Nederlanders dat de overheid er niet voor hen is. Het woord ‘verweesdheid’ staat letterlijk in de brief. Dat geeft een hoog Pim Fortuyn-gevoel. En ik denk dat dat terecht is.

Scherp geformuleerd staat in de brief dat het overheidsbeleid wordt gemaakt en bedacht door hoogopgeleiden die gemakkelijk de weg weten in de regelingen en digitale loketten. Daarmee wordt de overheid steeds ingewikkelder en ontoegankelijker voor veel mensen. En als er dan grote problemen zijn (Groningen, kinderopvangtoeslag) dan zijn diezelfde hoogopgeleiden niet in staat dat snel en adequaat op te lossen. Vind je het gek dat mensen teleurgesteld raken in hun overheid? Als de overheid een vijand wordt van het volk, dan gaat het volledig mis. En zo is de ervaring van steeds meer Nederlanders. Dat krijgt de coalitie nu als een boomerang in het gezicht.

De tragiek van deze coalitie is dat dit geen nieuwe ontdekking is. Sterker nog, het kabinet Rutte-3 stelde zichzelf tot doel om de afstand tussen Den Haag en de rest van Nederland te verkleinen. Toen ging het vooral over het delen in de welvaart, dat iedereen mee zou profiteren van de economische opleving die er sinds de eurocrisis was. Directeur Kim Putters van het Sociaal en Cultureel Planbureau was een van de belangrijkste adviseurs van dat kabinet. Onvrede en ongelijkheid stonden hoog op de politieke agenda. Burgers moesten geen nummer meer zijn, maar de menselijke maat moest terug.

Rutte-4 constateerde dat van die doelstelling van Rutte-3 nog weinig terecht was gekomen en dus namen ze zichzelf diezelfde dingen opnieuw voor. Maar de tijd was er inmiddels overheen gegaan, de coalitie was onderdeel van het probleem geworden, de rol van Rutte in dit alles had voor grote controverse gezorgd. Was het na ‘hier scheiden onze wegen’ (Kaag) nog wel mogelijk om met diezelfde coalitie door te gaan? En toch gebeurde dat, met opnieuw die vrome beloftes die Rutte ook in zijn Kamerbrief aanhaalt:

Hoe geloofwaardig is dit alles nog? Als je als regeringsploeg zegt de afstand met de burgers te willen verkleinen maar vervolgens vooral heel erg met jezelf bezig bent en die afstand alleen maar groter maakt? Dan voed je toch juist het cynisme en wantrouwen? Als je met flauwekul komt over ‘nieuwe bestuurscultuur’ met zogenaamde ‘radicale ideeën’ (Rutte), terwijl iedereen ziet dat je alleen maar aan het overleven en plucheplakken bent, dan maak je het toch alleen maar erger in plaats van beter? Als je de twee grote schandalen van dit moment níet oplost, als dat nog jaren gaat duren, hoe kun je dan verwachten dat kiezers je weer het vertrouwen geven?

Met als voorlopig treurig sluitstuk dat rare toneelstukje van vrijdagavond. Pauzeren én versnellen? Kom op zeg, wij kiezers zijn niet achterlijk. We kijken niet naar politici die serieus de boodschap van de kiezer (wat dat ook precies moge zijn) willen begrijpen, maar naar politici die draaien en spinnen om maar niet te hoeven toe te geven dat het helemaal op is. Neem je de burgers serieus, dan had je daar vrijdagavond mee kunnen beginnen. Nu wordt ons weer zand in de ogen gestrooid, op een zo opzichtige manier dat het gênant wordt. Wat een bende.

(Lees ook de analyse van collega Wouter de Winther: Uitstel van executie Rutte-IV, of mijn column over de geitenpaadjes die terug zijn van nooit weggeweest: Strenge adviezen van Remkes lijken vergeten.)

Fiscale onmacht

Misschien is het maar een kleine illustratie. Het betreft ongeveer tienduizend huishoudens (overigens twee keer zoveel als steeds was gedacht) en is op acht miljoen huishoudens procentueel te verwaarlozen. Maar het gaat niet om de aantallen maar om de problematiek die illustratief is voor een breder fenomeen: in Nederland zijn de (fiscale) regelingen zo ingewikkeld geworden dat ze onbegrijpelijk zijn en onbedoelde gevolgen hebben. En het treurigste is: die onbedoelde effecten zijn bekend, maar opeenvolgende bewindspersonen hebben geen idee hoe ze het moeten oplossen.

Het gaat over een heel specifiek fenomeen waarbij huishoudens waarin één persoon een vrij lage arbeidsongeschiktheidsuitkering heeft per saldo minder inkomen heeft dan een stel in de bijstand. Het is in ons gecompliceerde fiscale systeem mogelijk dat je met de arbeidsongeschiktheidsuitkering netto net zoveel krijgt als een stel in de bijstand. Maar omdat beide uitkeringen bruto van elkaar verschillen is ook het recht op toeslagen en inkomensondersteuning niet hetzelfde. Deze week werd dit probleem op een rij gezet in antwoord op Kamervragen door ministers Carola Schouten (Armoedebeleid) en Karien van Gennip (Sociale Zaken) en staatssecretarissen Marnix van Rij (Fiscaliteit) en Aukje de Vries (Toeslagen).

In dit rekenvoorbeeld zie je wat er misgaat. Links staat het huishouden met een stel in de bijstand. In het midden en rechts een stel waarvan één partner een arbeidsongeschiktheidsuitkering heeft. In het midden krijgt die persoon bruto een uitkering van €28.162, tegen een bijstandsuiterking van €22.764. De personen in de bijstand betalen minder belasting en krijgen een hogere belastingkorting. Bij een verschillend brutobedrag krijgen de beide huishoudens toch eenzelfde nettobedrag, van €20.497. Op basis van dat brutobedrag krijgen de mensen in de bijstand meer huurtoeslag en meer zorgtoeslag. Daardoor krijgen de mensen in de bijstand uiteindelijk duizend euro meer op jaarbasis. Ditzelfde fenomeen doet zich ook voor bij iemand met een hogere arbeidsongeschiktheidsuitkering (rechtst).

Het gevolg is dat mensen met een niet-bijstandsuitkering toch onder het sociaal minimum zakt. En dat vinden de ministers en staatssecretarissen ‘pijnlijk’:

Aanleiding voor deze Kamervragen was een artikel uit NRC waarin dit probleem werd beschreven. Daarin stond ook dat het al heel lang bestaat en dat steeds weer een nieuwe minister of staatssecretaris dit een probleem vond: ”Het ministerie van Sociale Zaken kent de problemen van deze groep sinds 2016. Staatssecretaris Jetta Klijnsma (PvdA) noemde het in 2017 „vervelend”. Minister Wouter Koolmees (D66) in 2020 „ingewikkeld”. De kwestie „raakt mij”, schreef minister Carola Schouten (ChristenUnie) onlangs in een Kamerbrief. Maar een oplossing? Die is nog niet bedacht.”

Dit zijn tienduizend heel specifieke gevallen. Maar eenzelfde fenomeen doet zich voor bij alle mensen die in de armoedeval terechtkomen: meer gaan verdienen vanuit een uitkering naar werk maar er niet meer aan overhouden. Of alle mensen die tegen hoge marginale belastingtarieven aanlopen - dat is de extra belasting die je betaalt of de toeslag die wegvalt als je meer uren gaat werken. Zo zit ons gecompliceerde belastingsysteem vol met dit soort onbedoelde effecten. Dat komt omdat het stelsel is volgehangen met inkomensafhankelijke onderdelen. De belastingen zelf zijn inkomensafhankelijk, de heffingskortingen zijn dat en ook de toeslagen zijn dat weer. Allemaal goedbedoeld, maar ze pakken steeds vaker heel raar uit.

In deze gevallen is het zo raar dat mensen met een kleine arbeidsongeschiktheidsuitkering die uitkering inmiddels wel kunnen vervloeken. Konden ze die maar inleveren en inruilen voor een bijstandsuitkering. Dan hielden ze meer over per maand en konden ze wél rondkomen.

Helaas is de politiek verslaafd aan het invoeren van steeds weer nieuwe belastingregelingen, het verfijnen van het stelsel, steeds weer uitzonderingen maken. Zo wordt het ingewikkelder en ingewikkelder en loop je steeds vaker tegen onwenselijke effecten aan. Deze week kwam het Centraal Planbureau met een nuchtere analyse van nog zo’n politieke hobby: goed gedrag afdwingen via een heffing. Het CPB is uiterst kritisch over vleestaksen, suikerbelastingen, heffingskortingen enzovoort.

Duur eten

De inflatie begint nu gekke bokkensprongen te maken. Vorige maand liep de inflatie een klein beetje op, maar afgelopen maand halveerde die ineens. In februari noteerde het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) nog een inflatie van 8%, in maart was dat nog 4,4%. Hartstikke goed nieuws toch?

Zeker, de inflatie is over zijn piek heen, dat is duidelijk. Maar die extreme piek was veroorzaakt door energie en de daling komt ook door energie. Maar veel mensen maken zich momenteel druk om de prijzen in de supermarkten en die blijven voorlopig nog stijgen.

Het lastige met dat inflatiecijfer is dat het steeds de gemiddelde stijging is op jaarbasis. Die 4,4% inflatie in maart betekent dat de gemiddelde prijzen in maart 2023 4,4% hoger waren dan in maart 2022. Daar zit dus alles in wat we uitgeven, in een ‘mandje’ van de gemiddelde consument. En het is steeds de ene maand van dit jaar vergeleken met diezelfde maand vorig jaar. Een dalende inflatie in maart betekent dan ook niet automatisch dat de prijzen in maart lager waren dan in februari.

Kijk maar naar het prijsniveau dat een beeld geeft van de algehele prijsontwikkeling van maand tot maand. Hier zie je in oranje het prijsniveau van al onze bestedingen en in blauw van alleen voedingsmiddelen:

Vanaf oktober waren er momenten dat de prijzen van alle producten en diensten gezamenlijk omlaag gingen (gemiddeld dan), daarna schommelt het wat. Maar voedingsmiddelen bleven maar duurder en duurder worden. In maart lagen de voedingsprijzen 15% boven die van een jaar eerder. In Duitsland was zelfs een plus van 22% gemeten.

Nu de prijzen van energie flink dalen en overheden de energierekening ook behoorlijk gecompenseerd hebben verschuift dan ook de aandacht naar al die prijzen die nog steeds blijven stijgen. Daar zit ook wel een zorg voor de centrale bank. Christine Lagarde, president van de Europese Centrale Bank (ECB), wees daar onlangs op. En ook Klaas Knot, de Nederlandse bankpresident stelde dat de stijging van deze prijzen te hoog is en te lang aanhoudt.

Voor de politiek wordt het lastig. Want het formele inflatie-cijfer gaat vermoedelijk rap omlaag. Dat energie-component zou de inflatie zelfs wel eens onder de 0% kunnen duwen, zo voorziet CBS-hoofdeconoom Peter Hein van Mulligen:

Toch laten de koopkrachtcijfers van het Centraal Planbureau voor 2022 én 2023 minnen zien, als is de koopkrachtdaling dit jaar gering. Lonen beginnen te stijgen en het kabinet heeft er miljarden tegenaan gegooid om de ergste pijn te verzachten. De vraag ligt op tafel: wat te doen voor 2024? Nog eens iedereen compenseren zou gekkenwerk zijn. Dus hoeveel moet je dan doen? En hoe doe je dat gerichter dan tot nu toe is gedaan?

(Lees de uitslag van het EenVandaag Opiniepanel over de prijzen in de supermarkt. Of kijk de uitzending terug.)

Geen commentaar

Song of the week - Geen lagere btw op fruit

Podcast - Kwestie van Centen

Volgens het Centraal Planbureau moet de overheid terughoudender zijn met belastingen om het gedrag van burgers te beïnvloeden. Het belastingsysteem is volgens het CPB inmiddels veel te complex en lang niet alle heffingen en accijnzen werken goed. Wat kan de overheid dan doen om gezond en duurzaam gedrag te stimuleren? Dat bespreek ik met Willemijn van Benthem in een nieuwe aflevering van de podcast ’Kwestie van Centen’. Luister de nieuwste aflevering van ‘Kwestie van Centen’ hier. Ook op Spotify en iTunes.

Wil je mij als spreker?

Wil je mij boeken als spreker, panellid of columnist? Bekijk mijn profiel bij Speakers Academy of mail. of lees mijn profiel bij Sprekershuys of mail. Rechtstreeks kan ook: mail mij.

LinkedIn: https://www.linkedin.com/in/vissermartin/

Website: https://martinvisser.info/