Mag het nog? Een gelukkig nieuwjaar wensen? Eerlijk gezegd heb ik er een beetje hekel aan in real life. Altijd weer die afweging: hand geven, zoenen of het afstandelijk gewoon alleen maar zeggen. Online is het lekker makkelijk: gelukkig nieuwjaar! 

Ook in 2023 weer een nieuwe nieuwsbrief. Op de laatste van 2022 kreeg ik positieve reacties. Die was misschien inhoudelijk wat versnipperd, maar lezers stelden de persoonlijke observaties en analyses op prijs. Ik zal proberen die wat vaker te brengen, naast de wat onpersoonlijker duiding. Ik begin meteen goed, met een beschouwing op de thematiek die Claudia de Breij in haar oudejaarsconference besprak. Onderwerpen waarover ik ook veel schrijf in de T. en in deze nieuwsbrief.

Verder ga ik - traditioneel - in op inflatie en loonontwikkeling. Maar er is ook een politieker beschouwing, over de kiesdrempel. Is het een oplossing voor alle politieke ellende om kleine partijtjes uit de Kamer te weren? Ik betwijfel het ten zeerste.

Mag ik verder nog een ander persoonlijk verhaal van harte aanbevelen? Vandaag verscheen in de Telegraaf mijn verhaal over de ervaring om een jaar lang 0.0 te leven. Geen alcohol, helemaal niks. Dat besluit nam ik stilletjes, eerst maar eens zien hoe het uitpakte. En gaandeweg kreeg ik de smaak te pakken en durfde ik ook openlijker te zeggen dat ik voortaan geen alcohol meer drink. Die ervaring heb ik beschreven in de zaterdagbijlage, lees het hier.

Vind je deze nieuwsbrief de moeite waard, stuur me dan een reactie. Maak ook reclame bij vrienden, familie en collega's. Hoe meer lezers, hoe meer vreugd.

Veel leesplezier!

Altied wel weer licht

Als kind logeerde ik vaak bij de beste vrienden van mijn ouders. Mijn moeder lag vaak in het ziekenhuis en dan ging ik verderop in het dorp wonen, soms voor een paar weken, soms voor enkele maanden. Het was mijn tweede thuis. En in dat tweede thuis werd vroeger Ede Staal gedraaid, de vertolker van het Groningse lied. Ik kan me vooral 'Het hoogelaand' herinneren, een melancholisch lied dat geliefd was bij mijn tweede ouders, twee noordelingen die in het midden van het land verzeild waren geraakt. 

Ede Staal heeft voor mij al een vertrouwde klank. De sfeer van de liedjes, misschien een beetje oubollig, vol nostalgie. Maar vooral ook de klank van het Gronings, de tongval die me meteen terugbrengt naar mijn jeugd. Naar die periodes dat ik voor langere tijd niet thuis woonde. Muziek doet dat met je. Het brengt herinneringen en gevoelens boven.

Ontroerend was het dat Claudia de Breij in jaar oudejaarsconference Ede Staal een belangrijke plek in haar voorstelling gaf. Ze gebruikte een lied van hem ter geruststelling, in tijden van oorlog en grote onzekerheid. "'t Het nog nooit, nog nooit zo donker west / Of 't wer altied wel weer licht". Ontroerend ook omdat de Groningse zaal dat spontaan meezong. Ze raakte hier een snaar. Van die mooie Groningse zinnen ging en troostende werking uit. Misschien klinkt zoiets normaliter sentimenteel, maar op oudejaarsavond mag een beetje sentiment best. Juist dan zijn we er extra vatbaar voor.

Tegelijkertijd voelde het ook als de moed der wanhoop. In de opsomming van alle problemen, zowel geopolitiek als in eigen land, is niet meteen een uitweg te vinden. Maar bij de pakken neerzitten kan ook niet. Als journalist ben ik vaak geneigd de kale feiten te brengen en de kille analyse en dan lezers en luisteraars op te zadelen met een zwartgallig eindplaatje. Ik som de problemen op (inflatie, woningmarkt, asiel, stikstof, arbeidsmarkt, pensioen etc.) en dat was het dan. 

Ik merk dat ik daar in lezingen door het land niet mee wegkom. Misschien kun je op sociale media een hele grote worden als je doemscenario's predikt. Maar de meeste mensen willen een perspectief zien, ze willen weten hoe nu verder, ze willen ook horen wat de lichtpuntjes zijn. Want het wordt toch altijd wel weer licht? Met dat dilemma heeft Claudia de Breij ongetwijfeld ook geworsteld. Je kunt mensen niet met een bonk zwartgalligheid naar de oliebollen en het (verboden) vuurwerk sturen.

Aan het einde van haar show kwam ze met het beeld van Odysseus en de sirenen. De mythologische zeeheld wilde dolgraag die verlokkelijke sirenezang horen zonder met zijn schip te vergaan. Daarom liet hij zich aan de mast vastbinden. Alle bemanning voer voorbij de sirenen met dichtgestopte oren, zij konden de verleiding weerstaan en gingen door. Odysseus hoorde de betoverende zang wel, maar zat vast aan de mast en kon zijn schip niet richting de vernieling sturen.

Hadden wij ons ook maar wat meer aan de mast vastgehouden, zo vertelde De Breij. De verlokking van de sirenen was in haar verhaal 'eerst geld, dan mensen', volgens haar de rode draad in tal van affaires en schandalen (gas, toeslagen). De mast waren de instituties, de overheid, saai maar betrouwbaar en stabiel. In haar beeldspraak.

Maar zijn we niet juist de stabiliteit kwijtgeraakt van een betrouwbare overheid? Was er de afgelopen jaren nog wel zo'n stevige mast waaraan we ons hadden kunnen vastklampen? Zijn niet juist de instituties zélf in diskrediet gebracht? Als slachtoffer van de gas-affaire of het toeslagenschandaal lijkt me dat nu juist zo beangstigend. Waar kun je nog je recht halen als de overheid niet meer recht doet?

Het is niet voor niets dat steeds meer beleid wordt bepaald vanuit de rechtszaal. Als de politiek zich niet houdt aan de regels, dan moeten rechters die politiek tot de orde roepen. Je ziet het volop gebeuren. In klimaatzaken, waarbij de rechter de politiek dwingt zich aan zelf gemaakte klimaatakkoorden te houden. In stikstofuitspraken. Recent nog in de asielzaak rond beperking van gezinshereniging. Natuurlijk kun je twisten over individuele uitspraken van de rechter, waarin de inmenging in de politiek soms wel heel ver gaat. Maar ik ben blij dat tenminste nog íemand in ons land de burgers beschermt tegen de op drift geraakte politiek.

Claudia de Breij eindigde zowel pessimistisch als optimistisch. Volgens haar is het 'alle hens aan dek'. Er is zo ontzettend veel tegelijkertijd aan de hand in ons land. In de Financial Times werd onlangs gesuggereerd dat Nederland het eerste land is dat fysiek opbotst tegen de grenzen van de groei. Daarbij werd vooral gekeken naar bevolkingsdichtheid, woningbouw, stikstof, landbouw. Alsof de fysieke ruimte de enige beperkende factor is.

Maar er is ook politiek falen. Natuurlijk is er een probleem van schaarste. Je kunt die schaarse grond niet aan woningen én zonnepanelen én natuur én landbouw besteden. Je zult moeten kiezen. Juist daar gaat het (en ging het jarenlang) mis. Er zijn geen keuzes gemaakt, die keuzes zijn steeds maar doorgeschoven. Daardoor loopt alles zo gruwelijk vast. Niet alleen in de fysieke ruimte rond falend stikstofbeleid bijvoorbeeld, maar ook organisatorisch en bestuurlijk waarbij de politiek én wilde micro-managen in koopkrachtplaatjes én de uitvoering op een koopje wilde doen. Je kunt niet 17 miljoen Nederlanders een eigen fiscale uitzondering geven en tegelijkertijd bezuinigen op de Belastingdienst.

De Breij eindigde ook optimistisch, zo schreef ik al. Niet alleen op de Ede Staal-manier, het komt altijd wel weer goed. In lelijke pr-taal: ze kwam met een call to action. We zullen zelf iets moeten doen. "Het kómt niet goed, wij gaan het weer goed máken", zo sloot ze haar show af. Opbeurend en aangrijpend. Ik werd erdoor geraakt. Maar, om heel eerlijk te zijn, ik zie nog niet waar we moeten beginnen. Ik wil niet onnodig pessimistisch zijn, maar het zal veel tijd kosten voordat deze kluwen van bestuurlijke en maatschappelijke problemen ontward is en opgelost.

(Lees ook mijn column: 'Gaan we ooit nog terug naar het land van ’15 miljoen mensen’?')

Fat Cat

Afgelopen vrijdag was het Fat Cat Day. Tenminste volgens vakbond FNV. "De 14 meest invloedrijke CEO’s van Nederland hebben vrijdag gemiddeld al net zo veel verdiend als iemand met een minimumloon aan het einde van het jaar. Daardoor is vrijdag 6 januari door FNV uitgeroepen tot Fat Cat Day 2023." De vakbond maakte ook een kleurrijk boekje met de veertien topmanagers en hun salaris van dit jaar. Volgens de berekeningen had Wael Sawan, de ceo van Shell, al op 2 januari om 8 over 4 's nacht het minimumjaarloon bij elkaar verdiend. 

Met deze aanklacht tegen topverdieners probeert de vakbond de loononderhandelingen op scherp te zetten. Een beetje meer pit aan de cao-tafel is ook wel nodig. Want werkgevers klagen inmiddels dat de huidige loontrend 'gevaarlijk' is, maar de totale loonstijging in de cao's was afgelopen jaar 3,2%. Heel erg alarmerend (of uitbundig) klinkt dat toch nog niet?

Om de trend in de gaten te houden, kijken we naar de loonafspraken in recente cao's. Daardoor is er veel aandacht geweest voor de 6,5% die was afgesproken in de 17 cao's die in november zijn afgesloten. Maar Nederland telt ruim 800 cao's. Ongeveer de helft daarvan liep vorig jaar en was onderwerp van al dan niet stevige onderhandelingen. De andere helft was al afgesloten voordat er van enige oorlog in extreme inflatie sprake was. Veel lopende cao's kenden bijvoorbeeld een loonafspraak van een procent of twee. Tja, met 10% inflatie is dat natuurlijk geen feest.

Dit zal dan ook het plaatje zijn waarmee vakbondsonderhandelaars de werkgevers om de oren slaan. Kijk naar die lijn, die in 2022 keihard in de min schiet. Dat is de zogeheten reële loonontwikkeling, niets anders dan loonstijging minus prijsstijging. Misschien dat de loonstijging van 3,2% een record is sinds 2008, maar de inflatie bereikte ook een recordhoogte. En het saldo van die twee pakt niet goed uit.

De grootste loonstijgingen deden zich voor bij de publieke sector. In veel gevallen was dat een inhaalslag, nadat tijdens vorige crises de lonen lange tijd niet of maar beperkt stegen wegens bezuinigingen. Logisch dus dat onder meer onderwijs en zorg nu een bijtrekken. Dit betekent ook dat mensen die in het bedrijfsleven werken gemiddeld genomen nog ónder die 3,2% uitkomen voor 2022.

Dit gaat in 2023 onvermijdelijk tot spanningen leiden. De hoge inflatie en de krapte op de arbeidsmarkt zijn redenen om ook in nieuwe cao's dit jaar forse loonsverhogingen af te spreken. Maar met de (milde) recessie waarin we nu waarschijnlijk zitten hebben werkgevers ook een argument om het niet al te dol te maken. Vanuit ondernemers bezien is dat begrijpelijk. Maar mensen die in 2022 onder een nog lopende cao vielen, zullen nu het gevoel hebben dat zij ook nog recht hebben op iets van inflatiecompensatie. 

Kiesdrempel

De discussie over de kiesdrempel is terug van nooit weggeweest. Om de zoveel tijd pleit er wel weer iemand voor de invoering van verhoging van het minimumpercentage bij de Tweede Kamerverkiezingen. Nu krijg je bij 0,67% van de stemmen een zetel. Voorstanders van een verhoogde kiesdrempel pleiten doorgaans voor minstens 2%, waardoor fracties van een en twee zetels niet meer in het parlement kunnen komen.

Oud-minister van Onderwijs Jo Ritzen is een petitie gestart: 'Stop de versplintering'. Hij wordt daarbij onder andere ondersteund door econoom Barbara Baarsma, oud-staatssecretaris Yvonne van Rooij en politicoloog Joop van den Berg. Bij de verkiezingen van 2021 kwam er een recordaantal van 17 fracties in de Tweede Kamer. Na de nodige afsplitsingen zitten we inmiddels op tot 20. Dat leidt inderdaad tot bijna onwerkbare situaties. Ellenlange debatten, talloze moties en oeverloos veel Kamervragen. Het klinkt logisch om daar paal en perk aan te stellen.

De staatscommissie Parlementair Stelsel (onder leiding van Johan Remkes) adviseerde in 2018 tegen verhoging van de kiesdrempel.  

In een discussie in de Telegraaf botsen Baarsma en politicoloog Tom van der Meer (lid van die commissie) opnieuw hierover. Het argument voor verhoging van de kiesdrempel is dat de kwaliteit van het politieke debat verhoogt en zorgt voor minder kortetermijndenken. Tegenstanders wijzen erop dat het voor de coalitievorming helemaal niets uitmaakt.

Veelal wordt gedaan alsof de huidige versplintering uniek is in de Nederlandse geschiedenis. Maar dat is niet waar. Het aantal van 17 fracties na de verkiezingen is inderdaad een record. Maar de aantallen in de voorgaande verkiezingen (10,11, 13) zijn helemaal niet zo uitzonderlijk. In 1982 kwamen er 12 fracties in de Tweede Kamer, in 1972 waren het er 14. Wat wél is veranderd, is de omvang van de grote partijen. 

Ik heb de uitslagen van alle Tweede Kamerverkiezingen sinds 1956 op een rij gezet, het eerst jaar dat de Kamer 150 zetels telde. De blauwe balkjes laten zien hoeveel partijen er na de verkiezingen in de Kamer kwamen. In 2021 inderdaad een absoluut record. En je ziet de voorafgaande jaren ook een stijgende trend. Maar zoals gezegd, uniek is het niet. Wat wel een structurele trend is, die afwijkt van vroeger, is de afname van de omvang van de partijen. De oranje lijn is het opgetelde zeteltal van de drie grootste fracties. Dát maakt coalitievorming moeilijk.

Dan moet je ook nog bedenken dat achter die oranje lijn ook vaak de PVV zit, een partij waar inmiddels geen van de grote middenpartijen mee in een coalitie wil zitten. Een coalitie bestaat in Nederland altijd uit meerdere middenpartijen. Van die partijen (VVD, PvdA, CDA, D66) is het totale zetelaantal enorm afgenomen. Dat maakt de basis voor coalitievorming veel dunner. Bijvoorbeeld: in 1998 hadden die vier partijen samen 126 zetels, in 2021 waren dat er nog maar 82. Kabinetten van drie partijen, laat staan van twee, zijn onmogelijk geworden.

De vraag is wat een kiesdrempel van 2% oplost. In dat geval zouden 50Plus, BBB en BIJ1 niet in de Kamer zijn gekomen in 2021. Deze drie partijen haalden elk 1 zetel. Als we die drie zetels naar rato van de uitslag over de overige fracties verdelen dan zou de huidige coalitie groeien van 78 naar 80 zetels. Nog altijd was de CU nodig geweest voor een Kamermeerderheid. Voor stabiele coalitievorming helpt deze maatregel dus helemaal niks. Vandaar dat de staatscommissie concludeerde dat je een forse kiesdrempel nodig hebt om de versplintering van het politieke midden weer een beetje recht te breien.

Overigens deel ik wel de zorgen van de initiatiefnemers van de petitie. De Haagse politiek is extreem gericht op de korte termijn. Alles wordt verpakt in oneliners. Ophef lijkt belangrijker dan echte inhoud. De vraag is of dat allemaal te wijten is aan de versplinterde politiek. Deels heeft het ook met tijdgeest en sociale media te maken. En de kiezers zijn veel minder loyaal dan vroeger. Die zijn niet meer honkvast en vliegen alle kanten op. Natuurlijk kunnen nieuwe partijen dan aantrekkingskracht hebben omdat de drempel laag is om in de Kamer te komen. 

Maar is dit geen kip/ei-discussie? Komt de aantrekkingskracht van nieuwe partijen en van partijen aan de flanken doordat de drempel te laag is? Of gaan kiezers weg uit het politieke midden omdat die teleurgesteld heeft en mensen op een andere manier hun stem willen laten horen? En hoe horen we die teleurgestelde stem dan nog als we de kiesdrempel fors verhogen?

Dalende prijzen?

Het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) verbetert stap voor stap zijn communicatie over de inflatie. Twee dingen gingen er de afgelopen periode 'mis'.

1) er is een Nederlandse (cpi)  en een Europese definitie (hicp) van inflatie. Dat is al verwarrend genoeg. Het grote verschil is de manier waarop de woonlasten worden verrekend. Maar het onhandige was vooral dat die Europese steeds een week eerder naar buiten kwam. Aanvankelijk bracht het CBS die nogal onder de radar, alleen zichtbaar in hun statistische database Statline. Toen inflatie een hot issue werd, zat ik elke maand klaar om dat cijfers uit Statline te plukken en groot op onze website te zetten. Nieuws is immers nieuws, ook als het CBS er zelf geen persbericht aan besteedt.

De eerste stap die het CBS zette, was om ook dit Europese cijfer te begeleiden van een persbericht en dus van enige duiding. De nieuwe stap die deze week is gezet is om het Nederlandse cijfer te vervroegen, zodat samen met dat Europese cijfer ook al een eerste schatting van het Nederlandse cijfer bekend is. Nu brachten wij als media vaak de ene week het ene cijfer en de volgende week het andere. Dat is natuurlijk ontzettend verwarrend, zeker omdat de inflatie volgens de Nederlandse definitie steeds een paar procentpunt lager ligt dan volgens de Europese. De trend is overigens hetzelfde. 

2) aan discussiepunt twee werkt het CBS nog. Al snel tijdens de oplopende inflatie kwam er kritiek op het CBS dat het de dagkoersen van energie meeneemt in de gemiddelde prijsstijging voor de consument. Terwijl consumenten met vertraging die steeds hogere energieprijzen gingen betalen. Zelf kreeg ik mijn tariefsverhoging pas per 1 januari 2023. De piek van de inflatie lag daardoor in augustus en september, omdat toen de gasprijzen piekten. Maar veel Nederlanders werden pas daarna geconfronteerd met bizarre nieuwe maandbedragen.

Dit heeft grote impact op het politieke debat. De voltallige oppositie dwong het kabinet rond Prinsjesdag om vooral nú extra koopkrachtmaatregelen te nemen. Daarom kwam er die twee keer €190 teruggave. Een duur en ongericht gebaar. Beter was het specifieker de groepen te hulp te schieten die al echt in de betalingsproblemen kwamen.

Verder krijgen we nu een raar fenomeen: het CBS laat zien dat de piek al in het najaar was, de ergste ellende lijkt achter de rug, maar veel mensen zullen dat niet zo ervaren. Het CBS heeft al eerste vingeroefeningen gedaan met een andere manier van rekenen en komt in het voorjaar met een ander inflatiecijfer. Het Centraal Planbureau gebruikte die vingeroefeningen al voor nieuwe koopkrachtplaatjes. Met als gevolg dat de koopkrachtdaling in 2022 minder diep was en de koopkrachtstijging in 2023 (ondanks belastingverlagingen en prijsplafond) verdween als sneeuw voor de zon.

Dit is een lange inleiding naar het nieuwste inflatiecijfer, over de maand december. Uit de eerste berekeningen van het CBS blijkt dat de prijzen gemiddeld 9,6% hoger lagen in december 2022 dan in december 2021. In november was de inflatie nog 9,9%. De daling zet door:

De verklaring is eenvoudig. Energieprijzen zijn hard gedaald in de afgelopen maanden. De inflatie blijft wel relatief hoog, omdat voedingsmiddelen (+14%!) en andere producten en diensten nog steeds in prijs blijven stijgen. Maar de extremiteiten van de gasprijzen lopen er nu uit.

Maar dalen de prijzen nu de facto? Dit is steeds een jaarcijfer, de ene maand vergeleken met de maand een jaar eerder. Als de inflatie in november 9,9% was en in december in 9,6%, is ons levensonderhoud er dan goedkoper op geworden? Daarvoor moet je naar de consumentenprijsindex kijken. De gemiddelde prijzen zijn in 2015 op 100 gezet en het CBS past die index iedere maand aan zodat je kunt zien wat het prijsniveau doet. Zo zie je wat er van maand tot maand gebeurt.

Met zo'n index zie je dat de prijzen in de loop van 2021 10% hoger waren dan in 2015, de index steeg van 100 naar 110. Dat we een jaar later in korte tijd doorschoten naar bijna 130 illustreert hoe heftig de inflatie is. Maar kijken we nu naar de recente maanden dan zien we dat de prijzen in november gemiddeld wel lager dan in oktober, ongeveer 3%. Maar in december zijn de prijzen weer iets gestegen ten opzichte van een maand eerder, met 0,5%.

Ik ben benieuwd wat de impact van het prijsplafond gaat zijn - nog even afgezien van de organisatorische chaos bij de energiebedrijven. Inschattingen zijn dat de inflatie 1,5 procentpunt lager zal zijn door het prijsplafond. Dan zakt de inflatie nog eens flink omlaag, maar consumenten zullen in de supermarkt een heel andere inflatie-ervaring hebben.

Song of the week

Podcast

In de eerste podcast van het nieuwe jaar blikken Herman Stam en ik vooruit. Wat gaat 2023 brengen? Ze lopen drie grote economische thema’s langs: de huizenmarkt, de arbeidsmarkt en de inflatie. Wordt het kommer en kwel in het nieuwe jaar? Misschien is er ook wel reden voor optimisme. We zitten dan wel in een recessie, hoge werkloosheid is voorlopig niet te verwachten. „Een baan is de beste garantie voor je koopkracht.” Op de huizenmarkt domineert de onzekerheid. Luister hier de nieuwste aflevering van 'Kwestie van Centen'. Ook op Spotify en iTunes. 

Wil je mij als spreker?

Wil je mij boeken als spreker, panellid of columnist? Bekijk mijn profiel bij Speakers Academy of mail. of lees mijn profiel bij Sprekershuys of mail. Rechtstreeks kan ook: mail mij.

LinkedIn: https://www.linkedin.com/in/vissermartin/

Website: https://martinvisser.info/

Uitslag vorige poll

Voor 2023 maak ik me het meest zorgen over...

🟩🟩🟩🟩🟩🟩 de oorlog in Oekraïne (15)

⬜️⬜️⬜️⬜️⬜️⬜️ de hoge energierekening (0)

🟨⬜️⬜️⬜️⬜️⬜️ de dure boodschappen (4)

⬜️⬜️⬜️⬜️⬜️⬜️ de recessie (2)

🟨⬜️⬜️⬜️⬜️⬜️ iets anders (4)

🟨⬜️⬜️⬜️⬜️⬜️ ach, ik maak me niet zo'n zorgen (3)

28 Votes