• Achter de cijfers
  • Posts
  • Achter de cijfers - Editie #182: een miljardengat op de begroting: bezuinigen of belasting verhogen? En is de dalende inflatie goed nieuws?

Achter de cijfers - Editie #182: een miljardengat op de begroting: bezuinigen of belasting verhogen? En is de dalende inflatie goed nieuws?

December 03, 2022

Goedemorgen. Weer een kersverse nieuwsbrief dit weekend. Genoeg economisch nieuws om over bij te praten. Deze week daalde de Nederlandse inflatie veel harder dan verwacht. Zijn we voorbij het hoogtepunt? En wat betekent dat? Verder kijk ik in deze nieuwsbrief naar het enorme gat op de rijksbegroting. Hoe lang laat het kabinet dat daar staan?

Ik hoop dat je deze nieuwsbrief weer interessant en informatief vindt. Voor op- en aanmerkingen kun je altijd reageren. Vind je de nieuwsbrief de moeite waard laat dat dan weten aan je collega's, familie en vrienden. Want er kunnen altijd meer lezers bij!

Veel leesplezier!

Gat

Er gaapt een gat, een miljardengat. Op de begroting van minister Sigrid Kaag van Financiën. Het leverde eerder al merkwaardige taferelen op tijdens de Financiële Beschouwingen. Oppositieleden die voortdurend het kabinet opjutte om meer, meer, meer te doen ter compensatie van de energieprijzen klaagden nu dat Kaag daar geen financiële dekking voor heeft. Maar we zijn al een tijdje verder. Inmiddels is de Najaarsnota uit, waarin de stand van de begroting opnieuw wordt opgemaakt en dat gat is er nog steeds:

"De dekkingsopgave die moet worden ingevuld in het voorjaar van 2023 is aanzienlijk. Het prijsplafond en de tijdelijke tegemoetkoming energiekosten voor het mkb zijn bijvoorbeeld nog niet volledig gedekt. Mede als gevolg hiervan is de incidentele opgave naar huidige inschatting in het voorjaar bijna 7,5 miljard euro. Hiervoor zal naar dekking moeten worden gezocht op basis van de budgettaire ontwikkelingen in het voorjaar, mede gebaseerd op het Centraal Economisch Plan (CEP). Het vinden van dekking is onder andere van belang vanwege het mogelijk versterkend effect van de overheidsuitgaven op de inflatie."

Zo schrijft Kaag dat zelf in die Najaarsnota. Het kabinet komt dus komend jaar €7,5 miljard tekort en gaat dat pas bij de Voorjaarsnota oplossen. Dat wordt nog een klus. Het wordt steeds meer de trend om bij de Voorjaarsnota de contouren van Prinsjesdag al te bepalen en dus al vooruit te kijken naar het jaar daarop. Maar nu zal er eerst een reuzegat moeten worden gedekt. En dan valt die €7,5 miljard nog mee. Want het prijsplafond is de grootste boosdoener en die zou ergens tussen de €10 en 40 miljard kunnen gaan kosten. Volgens de berekeningen in de Najaarsnota zit het nu eerder aan de onderkant van die marge dan aan de bovenkant.

Kaag heeft als D66-leider onlangs op een partijcongres al een punt gemaakt van dit gebrek aan begrotingsdiscipline. Ik weet niet of dit nu getuigt van visie of eerder van machteloosheid. Het is toch haar taak om te zorgen dat dit niet gebeurt? En als er wél zoveel geld wordt uitgetrokken zal zij toch moeten zorgen dat er dekking komt? Maar de kaart het nu wel aan, maar doet voorlopig niks:

"Ik heb geen gemakkelijke boodschap: we kunnen, anders dan bij corona, niet elke tegenslag op ons nemen. Nog grotere steunpakketten jagen de inflatie onbedoeld verder aan. En we willen de rekening toch niet neerleggen bij toekomstige generaties. Die rekening betalen we uiteindelijk met elkaar. Onze schuld is nu nog laag, maar dat kan snel omslaan als we te grote jaarlijkse tekorten krijgen en de rente blijft oplopen. Wat we met de ene hand uitgeven moet eerst met de andere zijn binnengekomen. Om te voorkomen dat we in een crisissituatie moeten bezuinigen. Dat is de les die we uit het verleden hebben geleerd. Nederland heeft sinds begin jaren tachtig degelijke overheidsfinanciën. Er is geen gratis geld."

Ze wil dus ingrijpen. Maar hoe? Geen idee:

"Dat betekent ook nu hervormen om de economie te versterken en de financiën op orde te brengen. Wij zijn altijd de partij van hervormingen geweest. Wij zijn de partij van Steven van Weyenberg, Wouter Koolmees en Hans Wijers! Wij zullen weer aanjagers zijn. We zullen de vragen stellen en met de voorstellen komen. Van langer werken na je pensioen tot meer uren werken en van hogere belastingen op vervuiling tot hogere belasting op geld dat niet met werken is verdiend."

Geen idee wat 'langer werken na je pensioen' gaat helpen en waarom dat ineens zo'n grote hervorming is. Maar goed. Wel suggereert Kaag om vooral belastingen te verhogen. Een CO2-taks en een hogere vermogensbelasting. Maar hoe het begrotingsgat precies wordt gedicht blijft vaag. Dat herhaalde ze ook vrijdag in een interview met het FD:

"Als ik het al zou weten, ga ik er geen antwoord op geven. Ik ga een inventarisatie maken. We weten dat partijen in de coalitie er verschillend naar kijken. De VVD heeft al iets gezegd richting bezuinigen. En mijn eigen partij spreekt met regelmaat over het ibo-rapport (over het zwaarder belasten van vermogen, red.). Dat ga ik allemaal tot mij nemen."

Vandaar dat vage gedoe? Omdat het oplossen van dit financiële op een diepe politieke verdeeldheid stuit. Vanaf het allereerste moment heeft deze moeizaam tot stand gekomen coalitie alle problemen opgelost met extra geld. Bezuinigen was geen optie, want dan zouden de verschillen bovendrijven en pijnlijke keuzes moeten worden gemaakt. En als de vier coalitiepartijen er al uit zouden komen, dan hebben ze nog te maken met een kritische oppositie, die ze in de Eerste Kamer nodig hebben.

De uitroep van Kaag dat geld niet gratis is, doet ze vooral aan zichzelf, aan haar eigen regeringsploeg. Want zo heeft deze coalitie tot nu toe wel gehandeld, alsof geld gratis is. Sterker nog, de veronderstelling in het regeerakkoord is dat zelfs letterlijk. De basis voor de eigen doorrekening is dat de rente op staatsleningen 0% blijft gedurende de hele regeerperiode. (Zie voetnoot 2 in het regeerakkoord.)

Naast die ongedekte cheque van €7,5 miljard moet het kabinet ook nog de stijgende rentelasten opvangen. Bij het sluiten van het regeerakkoord ging het Centraal Planbureau al niet meer uit van een rente van 0%. Inmiddels is die rente alleen maar verder gestegen.

Dat betekent dat er nóg een gat op de begroting gaapt. Afhankelijk van de rente-ontwikkeling kan de rekening oplopen tot structureel €5,8 tot 9,2 miljard. Ook dat moet worden 'opgelost' in het voorjaar.

Gat (2)

Uit de Najaarsnota blijkt ook dat het kabinet zoveel ambities heeft dat die lang niet allemaal gerealiseerd kunnen worden. Op allerlei begrotingen, zoals Defensie en Infrastructuur, blijft geld liggen omdat de krapte op de arbeidsmarkt in de weg zit. De overheid kan domweg niet aan genoeg mensen komen om al die extra militairen, zonnepanelen, woningen, wegen, onderwijzers et cetera te realiseren.

Opmerkelijk genoeg veroorzaakt de overheid die krapte ook (mede) zélf. Er is zoveel extra geld uitgetrokken voor tal van overheidstaken, zoals in onderwijs en zorg, dat er een enorme vraag naar arbeid is vanuit de publieke sector. ING-econoom Marieke Blom zette eerder al op een rij waar die plotse, extreme krapte op de arbeidsmarkt nou precies vandaan kwam. Toen ze deze week die analyse wilde herhalen viel ze van haar stoel van de impact die de overheid inmiddels heeft op de arbeidsmarkt.

In gewerkte uren is de werkgelegenheid in de publieke sector met 7,4% gegroeid sinds het laatste kwartaal voor corona en in de marktsector met 2,2%. De krapte op de arbeidsmarkt komt dus niet per se door succesvolle bedrijven, maar de uitdijende overheid is een factor van belang. Inmiddels beslaat de publieke sector circa een kwart van de gehele arbeidsmarkt:

"Die stevige groei van gewerkte uren binnen de (semi)overheid heeft belangrijke implicaties. Ten eerste stut de overheid op korte termijn de werkgelegenheid en dus de economie. Het voorkomt dat wegvallende vraag in de marktsector leidt tot een hoogoplopende werkloosheid en dus nog minder vraag. Dit is goed nieuws, ook voor het bedrijfsleven. Het nadeel voor het bedrijfsleven is uiteraard dat zij vaker het onderspit delven in de strijd om talent."

Interessant is dat Blom hier meteen een financieel vraagstuk aan koppelt. Want tot nu toe betaalt het kabinet al deze ambities door de staatsschuld op te laten lopen. Maar komen we niet vroeg of laat bij de onvermijdelijke vraag uit of we moeten bezuinigen of belastingen verhogen om al deze uitgaven te blijven betalen?

"Op dit moment ontbreekt een anker op het begrotingsbeleid. Maar als je een grotere overheid wilt, heb je meer geld nodig en dat geld moet ergens vandaan komen. Uiteindelijk is het zaak om daar een helder plan over neer te zetten."

Inflatie

Toen was er plots een meevaller. De inflatie was in november een stuk lager dan de meeste economen hadden verwacht. Het economisch bureau van ING zat er met een schatting van 12% het dichtst bij. Het bleek 11,2% te zijn. Dat betekent dat de gemiddelde prijzen in november 11,2% hoger waren dan in november 2021. De inflatie daalt dus, maar de prijzen zijn nog steeds fors gestegen vergeleken met een jaar eerder.

Het is op zichzelf goed nieuws dat de inflatie daalt. Een maand geleden gebeurde dat ook al, maar nu is de beweging veel overtuigender. Verschillende bankeconomen durven al te stellen dat de inflatie hiermee over zijn hoogtepunt heen is. Overigens is nog altijd de verwachting dat het jaargemiddelde voor dit jaar op zeker 10% uitkomt.

Onder dat algemene cijfer zit nog een wereld aan prijsverschuivingen. Zo zet de verbreding van de inflatie door: de stijgende energieprijzen vertalen zich nog steeds in oplopende prijzen van andere producten en diensten. Zo kregen veel ouders recent een brief met tariefsverhogingen van de kinderopvang van soms wel 12% of 14%. Uit bovenstaande grafiek wordt duidelijk dat de prijs van voedingsmiddelen in november 12,5% hoger lager dan een jaar eerder. De dagelijkse boodschappen worden dus nog steeds duurder.

Uit de CBS-cijfers kun je destilleren wat het aandeel van verschillende categorieën is op de totale inflatie (zie grafiek hierboven). Samen tellen die onderdelen dan op tot het totaalcijfer. Opvallend is hier dat energie in november voor het eerst sinds de zomer van 2021 minder dan de helft van de inflatie veroorzaakte. De dalende gasprijzen vertalen zich nu in een dalende inflatie. Dat betekent tegelijkertijd dat er nu andere factoren dominant zijn in de aanhoudend hoge prijsdruk.

Hoelang de hoge inflatie aanhoudt is onderwerp van debat tussen economen. Het Centraal Planbureau denkt dat we volgend jaar nog maar 2,6% inflatie hebben - daar moet het prijsplafond nog vanaf. Het IMF rekent op 8%. Ook de banken lopen nogal uiteen met hun voorspellingen voor komend jaar, maar vooral ook voor het jaar dáárna. Want wat gebeurt er in 2024 als het kabinet het prijsplafond en andere compensatie stopt per 1 januari 2024? De grote vraag is of we dan nog steeds met 5-6% inflatie te kampen hebben, of dat we dan weer bij normaal terug zijn, zoals de Europese Centrale Bank hoopt.

Indexatie

De grote pensioenfondsen gaan eindelijk flink indexeren. Jarenlang was dat niet mogelijk omdat de zogeheten dekkingsgraden te laag waren. Nu de rente stijgt, verbeteren die dekkingsgraden in hoog tempo. Zelfs nu de fondsen beleggingsverliezen lijden op de beurs. Dat levert een merkwaardig beeld op: eerst mochten fondsen jarenlang niet indexeren ondanks beurswinsten, nu mogen ze wél indexeren ondanks beursverliezen. Dat laat nog maar eens zien hoe rentegevoelig het huidige pensioensysteem is.

Om hun deelnemers tegemoet te komen zoeken de grote fondsen de grenzen op van wat verstandig is. Tenminste, daarvoor waarschuwen actuarissen en andere pensioenexperts. Maar ja, die fondsbestuurders zitten met een groot dilemma. Doordat de pensioenen jarenlang niet meestegen met de prijzen, is er een enorm koopkrachtgat op dat pensioen ontstaan, van wel 25-30%. Nu er eindelijk ruimte is, willen de fondsen die ruimte gebruiken.

Daarvoor moeten ze zich al wel committeren aan het nieuwe pensioenstelsel. Alleen als ze vooraf toezeggen straks het hele pensioenvermogen over te hevelen naar het nieuwe pensioencontract mogen ze gebruik maken van soepeler regels. Waar indexatie voorheen pas kon bij een dekkingsgraad van 110% is de lat nu verlaagd naar 105%. Daardoor kunnen de fondsen eerder indexeren en hebben ze ook meer marge voor die indexatie.

Het leidt wel tot een merkwaardige situatie. Door die soepeler regels mogen fondsen indexeren. En vervolgens gebruiken ze die indexatie als visitekaartje voor dat nieuwe stelsel. Maar de fondsen kunnen dan ook niet meer terug. Niet voor niets zei ABP-voorman Harmen van Wijnen dat het 'dramatisch' zou zijn als het pensioenplan alsnog onderuit gaat in de Tweede Kamer. Een verkapt dreigement richting onafhankelijke parlementariërs.

De bedoeling is dat de wet ingaat op 1 juli 2023. Dan kunnen fondsen tot 2027 overstappen op dat nieuwe stelsel. Bij dat nieuwe stelsel horen andere regels. Maar in de overgangsperiode tussen de inwerkingtreding van de wet en de overstap komen er soepeler transitieregels. En daar lopen deze regels dan weer op vooruit. Hoogst curieus.

Collega Willemijn van Benthem belde deze week met pensioenexperts van adviesbureau Aon. Die berekenen dat de compensatie bij de overstap naar het nieuwe stelsel wel eens veel duurder kan gaan worden. Door nu de grenzen van de regels op te zoeken, hebben fondsen mogelijk straks te weinig buffers om iedereen tegemoet te komen.

Het gaat specifiek om de compensatie voor de middencategorie, mensen tussen de 40 en 55 jaar. Zij hebben in het oude stelsel via de zogenaamde doorsneepremie bijgedragen aan het pensioen van oudere werknemers. Maar die systematiek wordt afgeschaft. Niemand gaat dus meer op die manier bijdragen aan de pensioenopbouw van deze leeftijdsgroep. Corine Reedijk van Aon:

„Destijds werd meegenomen dat voor de compensatie van de groep die last heeft van die afschaffing 2 tot 4% moest worden gereserveerd. (...) Inmiddels is de rente gestegen en moet je eerder denken aan 6 tot 8%. De totale pensioenpot is nu gedaald naar €1400 miljard, maar je komt dan uit op €80 tot €112 miljard aan compensatie.”

Daarom waarschuwen deze adviseurs. Frank Driessen, ceo van Aon Wealth Solutions Nederland:

"Wij vinden het positief dat fondsen iets extra’s kunnen doen. De huidige gepensioneerden kunnen dit goed gebruiken. (...) Maar wij adviseren fondsen om niet de grenzen op te zoeken. Zoals deze maand blijkt kunnen dekkingsgraden ook zo weer terugvallen en er zal straks ook buffer nodig zijn voor de overgang naar het nieuwe stelsel."

(Lees ook mijn eerdere column over de grote pensioentruc waardoor iedereen erop vooruit gaat: Waarom zou je gokken met het pensioengeld?)

Song of the week - Plaat Thriller is 40 jaar!

Podcast

Voor het eerst in lange tijd is de inflatie fors lager dan eerdere maanden. Het is vreemd dat we een stijging van elf procent als goed nieuws beschouwen. In de nieuwe aflevering van de podcast Kwestie van Centen vertel ik dat de huidige inflatiecijfers uitzonderlijk hoog zijn en alleen te vergelijken zijn met cijfers ten tijden van de wereldoorlogen. Ook beantwoord ik samen met collega Herman Stam de vraag of deze daling door kan zetten en hoe de ECB kijkt naar de huidige inflatiecijfers. Luister de nieuwe aflevering van de podcast Kwestie van Centen hier. Ook op Spotify en iTunes.

Wil je mij als spreker?

Woensdag organiseerde FS HAN, de Financiële Studievereniging van de Hogeschool van Arnhem en Nijmegen, een congres over de nieuwe economie. Na een lezing van oud-coureur Jan Lammers waren er drie expertsessies, waaronder eentje van mij. In een masterclass vertelde ik de studenten wat er economisch vandaag aan de hand is. Én we keken naar de grote maatschappelijke trends die voor de economie van belang zijn: aandacht voor ongelijkheid, de strijd tegen belastingontwijking en de zoektocht naar brede welvaart.

Wil je mij ook boeken als spreker, panellid of columnist? Bekijk mijn profiel bij Speakers Academy of mail naar [email protected]. Of zoek contact met Sprekershuys, lees hier mijn profiel. Rechtstreeks kan ook: [email protected].

Reply

or to participate.