Beste nieuwsbrieflezer! Hier weer een verse 'Achter de cijfers'. Ik verveel me geen moment. Er gebeurt op politiek-economisch vlak zoveel tegelijkertijd, dat het bijna niet meer bij te houden is. Terwijl ik me druk bezig hield met de Nederlandse inflatie, stortte achter mij het pond in. Toen ik naar de Italiaanse verkiezingen keek, gingen er weer bedrijven dicht vanwege de energiecrisis.

Het beweegt aan alle kanten. Interessant aan de ene kant. Maar ook een bron van grote onzekerheid. Waar gaat dit heen? Dat zie je terug in het consumentenvertrouwen dat het CBS trouw iedere maand meet. Maar ik merk het ook aan de lezingen die ik de laatste weken hou, met name voor ondernemers. Voor ondernemers is het ook zoeken: wat gebeurt hier allemaal en waar gaat dit heen? Je kunt proberen een blik op de toekomst te werpen, maar je bent al blij als je een, twee maanden vooruit kunt kijken.

In deze nieuwsbrief akker ik door het advies van wonderdokter Remkes heen. Wat verandert er nu eigenlijk sinds zijn persconferentie? Verder kijk ik naar de kritiek van het Centraal Planbureau op spenderende overheden. En tot slot een korte blik op de huizenmarkt.

Reclame maken voor deze nieuwsbrief wordt zeer gewaardeerd, reacties en likes zijn welkom. Veel leesplezier!

Wondermiddel

De verlossing moest van Johan Remkes komen. De laatste weken werd elke stikstofvraag angstvallig doorverwezen naar 'gespreksleider' Remkes. De Groninger moest uitkomst bieden. Ongetwijfeld zal er de komende maanden en jaren ook weer vaak terugverwezen worden naar diezelfde Remkes. Als we erachter komen dat het stikstofbeleid toch pijn doet: tja, het moet van Remkes.

Niet voor niets zagen de boeren zijn komst aanvankelijk helemaal niet zitten. De conclusies van zijn advies drie jaar ('Niet alles kan') en twee jaar ('Niet alles kan overal') geleden logen er namelijk niet om. De politiek had de problemen voor zich uitgeschoven en snel ingrijpen was noodzakelijk. Ook in het rapport van Remkes 'Niet alles kan' werd vooral ook naar de agrarische sector gekeken. Onderstaand plaatje deed bij de boeren toen al veel stof opwaaien omdat hieruit duidelijk wordt hoe groot het aandeel van de sector is in de stikstofdepositie:

Nu adviseert Remkes (met 'Wat wel kan' maakt hij zijn trilogie af) om niet alleen naar de boeren te kijken. En dat is ook wel correct. Maar hij gaf zelf de aanzet om beleid vooral op de agrarische sector te richten, omdat daar de meeste impact van komt en dus de meeste winst te behalen is. Vandaar dat Remkes aanvankelijk niet door de boeren als grote vriend werd binnengehaald.

Wat is dan de bijdrage van Remkes in dit verhitte debat? Hij wijkt niet af van zijn eerdere adviezen en daarom zei hij bij zijn presentatie deze week dat boerenorganisaties niet blij zouden zijn. Maar hij zei ook dat het kabinet niet blij zou zijn. En dat heeft alles te maken met zijn manier van communiceren. Kort gezegd: het beleid blijft grofweg hetzelfde, maar de toon is anders.

En daarbij formuleert hij her en der heel behendig. Hij creëert muizengaatjes en schrijft het zo op dat iedereen zijn of haar punt erin terug kan vinden. Hoe is anders te verklaren dat Remkes' advies redelijk positief is onthaald, door boeren én door natuurorganisaties, door BBB én door GL. Hoe lang dat standhoudt? Ik vrees niet zo heel lang. Want 's avonds bij Jinek bleek al dat een blije Jesse Klaver van GL en een even blije Caroline van der Plas van BBB het rapport allebei anders lezen. Als iedereen blij is, dan klopt er iets niet.

Het kabinet heeft Remkes als duizenddingendoekje ingezet, als probaat middel tegen werkelijk élk probleem. Dat kan helpen om de gemoederen tot bedaren te brengen. Het zal de boeren goed hebben gedaan dat het kabinet flink in de hoek werd gezet. Maar aan het pijnlijke advies om 500-600 'piekbelasters' (lees: grootvervuilers) uit te kopen, desnoods gedwongen, verandert dat verder niets. Dat is moeilijk en blijft moeilijk.

Remkes zegt wel vergoelijkend dat dit niet alleen boeren betreft. Maar is zijn voorstel om grote industriële bedrijven helemaal te laten opkopen? Zo niet, is het reëel te veronderstellen dat deze grootvervuilers in staat zijn in één jaar tijd hun uitstoot tot nul te reduceren? Je kunt het bijna niet geloven. En hoe moet je zijn opmerking lezen dat dit slechts 1% van de boeren betreft? Het gaat hier toch alleen om veehouders? Er zijn weliswaar 76.000 landbouwbedrijven in Nederland - en 500-600 is dan minder dan 1%. Maar daarvan is slechts 28.000 veeteelt, dan is 500-600 al 2% geworden. En dan gaat het ook nog om veeteelt in de buurt van Natura 2000-gebieden. Het kringetje wordt steeds kleiner. Hoe dan ook, hier hangt een heel aantal bedrijven nog steeds een zwaard van Damocles boven het hoofd.

En dan dat kaartje. Dat moet van Remkes van tafel. Klinkt goed. Want communicatief was het nogal een blunder. Dat kaartje van stikstofminister Christianne van der Wal suggereerde alsof boeren heel specifiek konden zien of ze al dan niet de tent moesten sluiten. De kaart veroorzaakte veel onrust. Maar nu dan? Is het denkbaar dat de adviezen van Remkes uit te voeren zijn zonder een kaartje maken? Zonder een lijst op te stellen piekbelasters? Natuurlijk niet. Als je zijn adviezen uitvoert, loop je uiteindelijk tegen precies dezelfde pijnlijkheden aan. Daar verandert duizendingendoekje Remkes niets aan. Zijn klus is relatief makkelijk. Hij komt met open eindjes en compromissen en mooie teksten. Maar uiteindelijk is er een minister die dit moet omzetten in pijnlijk beleid. Daar zit uiteindelijk de angel. En dan kun je honderd keer zeggen hoe zeer je de boeren waardeert, pijnlijk blijft pijnlijk.

En wat betreft die muizengaatjes? Handig geformuleerd hoor van Remkes: doelstelling voor halvering van stikstofuitstoot per 2030 blijft staan, maar in 2025 en 2028 kijken we nog een keer of het echt lukt. Dat heet in politiek jargon: tijd kopen.

Instemmend las ik de column van Sander Donkers, vrijdag in de Volkskrant:

Eurocrisis

Ik zal het maar toegeven: ik had deze doorrekeningen gemist. Op Prinsjesdag publiceerde het Centraal Planbureau niet alleen de standaard Macro Economische Verkenning 2023, de gebruikelijke ramingen, maar ook twee documenten onder de poëtische titels: Stochastische schuldprojectie 2030 en Schuldprojectie 2060 voor rentevarianten. Het is dat directeur Pieter Hasekamp er vrijdag over begon in zijn column op de CPB-site, anders zou ik deze werkjes compleet hebben gemist.

Het Planbureau rekent daarin door wat de staatsschuld van Nederland gaat doen in de komende decennia. Natuurlijk, bij zo'n projectie horen allemaal mitsen en maren. Het is niet mogelijk om de wereld in 2060 te voorspellen. Maar het laat wel zien wat de erfenis is van het huidige financiële beleid. En dat doorkijkje stemt somber:

Dit beeld kwam ook al naar voren in doorrekeningen van de verkiezingsprogramma's en van het regeerakkoord. Er is nu weliswaar veel geld, de staatsschuld is laag, maar ga je nu grote financiële verplichtingen aan zonder te bezuinigen, dan schuif je een forse rekening door naar de toekomst. Die rekening is alleen draaglijk als je je economie veel harder kan laten groeien. Het is de vraag of het huidige kabinetsbeleid dat als gevolg zal hebben.

Precies hier wijst Hasekamp op in die column:

In die prikkelende column waarschuwt hij voor een nieuwe eurocrisis. Regeringen in alle Europese landen hebben fors geld uitgetrokken tijdens de coronacrisis en doen dat nu opnieuw. Niet alleen Zuid-Europese landen lijden nu aan spilzucht (sterker nog, die klagen dat zij niet zoveel kunnen doen als hun noorderburen), maar ook landen als Nederland en Duitsland zetten grof geschut in. Zo staat in Duitsland de teller al op €200 miljard aan steun in de energiecrisis.

Deze week werden verdere details bekend over de kosten van het prijsplafond voor onze energierekening. Ik denk dat het onvermijdelijk was om met zo'n instrument te komen - hoezeer dat ook ingrijpt in de markt - maar de bedragen die er plotseling mee gemoeid zijn, zijn schrikbarend. Op Prinsjesdag schatte minister Sigrid Kaag van Financiën nog dat het prijsplafond €10-15 miljard zou kosten. Inmiddels rekent ze op €23 miljard. En bij de extreme gasprijzen van afgelopen augustus zou de teller boven de €40 miljard uitkomen.

Hoe ze dat gaat financieren? Dat is nog onduidelijk. Het is een unicum dat de Tweede Kamer deze week de Algemene Financiële Beschouwingen hield met zó'n groot gat op de begroting. De verlaging van de energiebelasting wordt komend jaar niet verlengd. Dat scheelt alweer dik €5 miljard. En de staat vangt meer gasbaten als de gasprijs stijgt. Maar dat dekt het risico van deze enorme kostenpost slechts ten dele af.

Saillant is het dat Hasekamp de situatie in de eurozone vergelijkt met die in het Verenigd Koninkrijk. Daar straften beleggers de drieste fiscale plannen van de regering-Truss keihard af op de obligatiemarkt. De rente spoot omhoog, lenen werd voor de overheid ineens veel duurder, de centrale bank moest ingrijpen. Aandelenkoersen zakten ook weg. Vrijdag wees de centrale bank er fijntjes op dat dit geen mondiaal verschijnsel was, zoals de Britse regering had gesuggereerd, maar dat de beursreactie louter en alleen door de eigen overheidsplannen kwam.

Hasekamp schrijft:

Het is een stevig signaal van de rekenmeesters. Je kunt niet straffeloos ongelimiteerd blijven compenseren en uitgeven. Staatsschulden in Europa lopen hard op en niemand weet waar dit eindigt. Niet alleen in Italië stijgt daardoor de rente op staatsleningen, ook in Nederland is dat het geval:

De tijd dat geld gratis was, is voorbij. Een rente van 2,5% op tienjarige staatsleningen is echt nog niet zo hoog. Maar op deze manier neemt wel de rentelast voor de overheidsbegroting gestaag toe. Naast goede compensatie in de energiecrisis moet er dus ook een plan komen dat wat verder kijkt dan het jaar 2023. Dat plan is nog in geen velden of wegen te bekennen.

(Lees ook mijn column: Kosten van prijsplafond op energie schieten alle kanten op.) 

Huizenprijzen

Wat tijdens de coronacrisis niet gebeurde, lijkt nu wel te gebeuren: inzakkende huizenprijzen. Ook in 2020 en 2021 was een veelgestelde vraag of er een huizencrisis zou komen. Dat gebeurde toen niet. Het consumentenvertrouwen was laag, de onzekerheid tijdens de lockdowns was groot, maar de prijzen stegen door. En hoe! Het tekort aan huizen was zo groot, dat dit de prijs bleef stuwen. En vergeet ook de rente niet. De historisch lage rente bleef de leencapacititeit steeds verder aanjagen, waardoor kopers elkaar bleven overbieden.

Nu is dat anders. De huizenmarkt koelde al een tijdje af. Dat zag je nog niet zo sterk in de prijs van jaar op jaar, maar wel in het aantal transacties. Nu lijkt er een omslag te zijn als je kijkt naar de prijsontwikkeling van kwartaal op kwartaal. Normaal kijken we liever wat de prijs is ten opzichte van een jaar eerder. Maar om een omslag te zien moet je van kwartaal op kwartaal kijken. Volgens cijfers van makelaarsclub NVM waren de gemiddelde prijzen in het derde kwartaal bijna 6% lager dan in het tweede kwartaal:

Links zie je de gemiddelde verkoopprijs. In die rechtse rode kolom zie je dat een huis gemiddeld €425.385 kostte, een kwartaal eerder was dat nog €450.561. In de rechtergrafiek zie je in balkjes de stijging of daling per kwartaal. Waarbij de laatste daling eruit schiet. Al eerder daalden de huizenprijzen recent iets, maar niet 6%.

Dat dit nu gebeurt, is wel opmerkelijk. Tegen de extreme krapte op de woningmarkt in zakken de prijzen weg. Dat komt niet alleen door de somberte van de consumenten, maar ook omdat er met de rente en de energieprijzen nog iets anders in het spel is. De stijgende hypotheekrente maakt het steeds duurder om een huis te financieren. En vervolgens moet dat huis ook gestookt worden, een steeds duurdere aangelegenheid. Dat kopers dan een pas op de plaats maken, is wel begrijpelijk.

Het zou starters op de woningmarkt moeten helpen als de prijzen wat dempen. Maar dat is zeer de vraag. Ook zij hebben natuurlijk last van die rente en die hoge energieprijzen. NVM:

Voor huizenbezitters is dit heel vervelend. Je huis verkopen wordt nu lastiger. NVM meldt dat er aanzienlijk meer huizen te kopen staan. Je kunt er vergif op innemen dat het langer duurt om van je huis af te komen. Waar je een jaar geleden eerst moest kopen (en dat was dringen geblazen) en wist je wel zeker dat je je eigen huis zo kwijt zou zijn, is die situatie nu omgedraaid. Eerst maar eens zien hoe snel je van je huis af bent, voordat je je committeert aan een nieuw en duurder huis. Slecht nieuws voor mensen die de oversteek naar dat nieuwe huis al hadden gemaakt, in de zekerheid dat ze gemakkelijk van hun oude huis af zouden komen.

Belangrijke nuance is wel dat dit een terugkeer is richting normaal. Die hypotheekrentes van 1-2% waren zeer ongewoon. En werkten ook ongezond uit op onze woningmarkt. Gelukkig zijn de leennormen na de vorige huizencrisis aangescherpt en is de hypotheekrenteaftrek ook versoberd, maar dan nog zorgde die extreem lage rente bij grote huizenschaarste voor een opdrijvend effect. Mensen (vooral ook starters) voelden zich gedwongen om zich diep in de hypotheekschuld te steken.

Slechts een beperkt aantal jaren bleef de groei van de hypotheekschuld enigszins gedempt. Maar de laatste jaren steeg die alweer, naar inmiddels zo'n €560 miljard. Dat is ruim de helft van ons totale bruto binnenlands product. Met zo'n hoge schuldenstand blijft onze economie kwetsbaar voor financiële crises. Het is niet voor niets dat Italianen die door ons verweten worden een hoge staatsschuld hebben, wijzen op onze private schulden. Nederland is koploper.

Song of the week - Iedereen blij met Remkes

Podcast

Met een prijsplafond en compensatie wil het kabinet de gevolgen van de energiecrisis onderdrukken en burgers tegemoet komen. Ik ben kritisch over de precieze plannen: „Het is nog te onduidelijk op essentiële details.” Kan het mkb het hoofd boven water houden met de maatregelen? En laat het kabinet met dit plan een langetermijnvisie zien? Ook bespreekt hij met Herman Stam de bevindingen van ‘duizend-dingen-doekje’ Johan Remkes. Is de opschudding die hij veroorzaakt genoeg om de stikstofcrisis op te lossen? De nieuwste aflevering van Kwestie van Centen is hier te beluisteren. Ook op Spotify en iTunes.

Wil je mij als spreker?

Wil je mij boeken als spreker, panellid of columnist? Bekijk mijn profiel bij Speakers Academy of mail naar [email protected]. Of zoek contact met Sprekershuys, lees hier mijn profiel. Rechtstreeks kan ook: [email protected].

LinkedIn: https://www.linkedin.com/in/vissermartin/

Website: https://martinvisser.info/