Al jaren kampt de Belastingdienst met grote ict-problemen. Dat beperkt de mogelijkheden voor de politiek om fiscale veranderingen door te voeren. Dat is zo verstrekkend dat het aan het budgetrecht van de Tweede Kamer raakt. De fiscus kan niet meer voor- of achteruit. Hoe kon dit gebeuren? Ik dook daar de laatste weken in en berichtte erover in de krant en ook in deze nieuwsbrief.

Verder twee FNV-verhalen. Eentje over de ruimte die de vakbond heeft om meer loon te eisen. En eentje over de dikke interne crisis. Opnieuw kwam er van alles op straat te liggen over de totaal verziekte verhoudingen, met name bij Senioren. Inmiddels concluderen drie adviseurs dat deze crisis het voortbestaan van de FNV bedreigt.

Ik hoop dat je deze nieuwsbrief weer de moeite waard vindt. Reacties zijn welkom. Maar maak vooral ook reclame bij vrienden, familie en collega's.

Veel leesplezier!

Lonen

Werkenden krijgen een steeds kleiner deel van de totale welvaart, terwijl aandeelhouders een steeds groter deel krijgen. Tot die conclusie komt vakbond FNV in een analyse van de zogeheten arbeidsinkomensquote (aiq). Met die aiq wordt uitgedrukt welk deel van het nationaal inkomen, de toegevoegde waarde die we met z'n allen voortbrengen, naar werknemers en zzp'ers gaat. De klassieke verdeling arbeid-kapitaal.

De vakbond kwam met dit verhaal in aanloop naar 1 mei, de dag van de arbeid, die in vakbondskringen nog altijd wordt gevierd. De FNV pleit voor een einde aan de 'scheefgroei'. Dit debat is een echo van de discussie uit 2018/2019. Toen ging het ook steeds over die aiq, waarbij vakbonden en veel economen aan de ene kant in discussie gingen met werkgevers en sommige economen aan de andere kant. Werkgeversorganisatie VNO-NCW liet onderzoek doen door SEO Economisch Onderzoek dat de boel moest sussen: de aiq zou zich juist stabiliseren.

Laten we even naar het plaatje kijken:

Twee opmerkingen: of we een voorbeeld moeten nemen aan de jaren zeventig is zeer de vraag. Dat waren niet de beste jaren, economisch gezien. Er was reparatie in de jaren tachtig nodig om de winstgevendheid van bedrijven te verbeteren en de concurrentiepositie weer op peil te krijgen. Een aiq van rond de 80% is aan de hoge kant. Opmerking twee gaat over het einde van de grafiek. Die gaat door tot 2026 en is dus een voorspelling van het Centraal Planbureau, waarvan we nog maar moeten zien of die uitkomt.

Niettemin is de trend duidelijk. En voor wie nog twijfelt even de gemiddelde aiq per decennium:

De trend is duidelijk dalend. Soms gaat het om een beperkt aantal procentpunten. Dat lijkt peanuts, maar is het niet. Zoals de FNV schrijft:

In EenVandaag zei werkgeversvoorzitter Ingrid Thijssen dat werknemers geen klagen hebben. In Nederland is de aiq sinds de jaren negentig stabiel, zo zei ze. Op 93,6%. Dat is een heel precies getal. Even kijken:

Tja, klopt dat nou? Om te beginnen kijkt Thijssen alleen van de jaren negentig tot nu. Het maakt in deze discussie ontzettend veel uit naar welk tijdvak je kijkt. Zeker als het gaat om kleine marges in procentpunten. In sommige jaren stuitert de aiq op en neer. Vooral crises hebben een flink effect (omhoog of omlaag). Let daarom op de oranje lijn die het 10-jaarsgemiddelde weergeeft, daarin zijn alle uitschieters gladgestreken. Duidelijk is dat de gemiddelde aiq daalde tot 2014/2015, toen een tijdje iets opliep en sinds de coronacrisis weer wegzakt. Stabiel sinds de jaren negentig? Dacht het niet. Midden jaren negentig was het 10-jaarsgemiddelde 75-76%, tegenwoordig gaat dat gemiddelde richting de 73%. En als het Centraal Planbureau gelijk krijgt met zijn ramingen, dan komt de 72% in beeld.

Daar komt nog bij dat de aiq een raar cijfer is, dat wordt verstoord door allerlei sectoren. Met name de publieke sector is een vreemde eend in deze bijt. Want hoeveel toegevoegde waarde gaat er nu naar 'aandeelhouders' van de overheid. Zo zijn er nog een paar verstorende marktsectoren die er in analyses van De Nederlandsche Bank (DNB) eerder al eens zijn uitgehaald, om specifieker te kijken wat er in grote delen van het bedrijfsleven gebeurt. Wat je dan overhoudt, is de 'relevante marktsector'. En dan is de trend nog duidelijker. Kijk maar naar de blauwe lijn die vanaf de jaren 2012/2013 juist steeds verder wegzakt:

Maar het is net crisis geweest, moeten bedrijven niet eerst herstellen? Dat zou zomaar een argument vanuit het bedrijfsleven kunnen zijn. Heeft de coronacrisis er niet heel hard ingehakt bij bedrijven?

Tja, ook dat argument gaat niet op. Kijk eens naar de brutowinsten van het bedrijfsleven. In 2021 lagen die alweer gemiddeld 10% hoger dan in het pre-coronajaar 2019. Er was veel aandacht voor coronaleed van ondernemers, maar vergeet niet dat dat om heel specifieke branches ging. Grote delen van het bedrijfsleven draaiden 'gewoon' door. Als de winsten stijgen en de lonen geen gelijke tred houden, dan zal de aiq verder dalen.

(Lees mijn interview met VNO-NCW-voorzitter Ingrid Thijssen 'Hogere lasten? Het is oorlog nondeju' of mijn column Ruimte voor uitbundiger loongroei.)

Fiscus

De Belastingdienst kampt al jaren met ict-problemen. Daar hebben media al veel over bericht. Toch bleef ik gefascineerd. Hoe kan het dat deze organisatie zo down the drain is gegaan, terwijl die jarenlang een toonbeeld was van een goed georganiseerde overheidsdienst? Daarover dook ik in oude Kamerbrieven, debatverslagen, Rekenkamer-rapporten en sprak ik met verschillende mensen die de afgelopen jaren hier met hun neus bovenop stonden. Helaas wilden deze oud-topambtenaren en -politici alleen op basis van anonimiteit met me praten.

Eén ding werd duidelijk: één oorzaak is er niet. Iemand noemde de ict-knoop van de fiscus een 'veelkoppig monster'. Anderen zeiden zelfs dat het een betrekkelijk 'saai verhaal' is, omdat er geen complot, doofpot of schandaal achter schuilgaat. Nee, het is een stapeling van factoren, die volgens een oud-ambtenaar tot deze perfect storm heeft geleid.

Wat kwam er in de gesprekken voorbij? In willekeurige volgorde:

1. bezuinigingen op de overheidsdiensten

2. een misser met een te riante vertrekregeling (ten tijde van Eric Wiebes)

3. een in zichzelf gekeerde overheidsdienst waardoor problemen laat aan het licht komen

4. introductie van 'zelfsturende teams' in de jaren 2000-2008, waardoor sturing ontbrak

5. de wet van de remmende voorsprong, met systemen die teruggaan tot de jaren zestig

6. in de loop der decennia aan elkaar geplakte en geknutselde applicaties

7. invoering van de toeslagen

8. weinig politieke beloning voor onderhoud aan systemen

9. aanhoudende politieke wensen waardoor het belastingstelsel steeds gedetailleerd en ingewikkelder werd

Ik wilde factor 1 en 8 combineren. Als het klopt dat er steeds zoveel bezuinigd is op het personeelsbestand van de Belastingdienst, dan moet dit zichtbaar zijn in de fte-ontwikkeling. En als politici steeds meer aan micromanagement doen via de belastingen om koopkracht te repareren en allerlei kiezersgroepen ten dienste te zijn, dan moet dat zichtbaar zijn in de werklast van de Belastingdienst.

Deze cijfers waren niet zomaar vindbaar over vele jaren. Gelukkig heeft het ministerie van Financiën het op mijn verzoek uitgezocht. En dan zie je dus dit:

Via de blauwe lijn zie je het aantal belastingaangiften voor de Inkomstenbelasting als een raket omhoog gaan, terwijl het aantal fte's voortdurend onder druk staat. Dat er veel is bezuinigd op uitvoeringsorgansaties (vaak te veel) was wel bekend, ik stond verstel van de werklast die daar tegenover stond. Bedenk ook dat in de periode 2005-2006 de toeslagen werden ingevoerd. Die werden door hetzelfde aantal fte uitgevoerd.

In 1999 kreeg de fiscus 7,4 miljoen aangiften te verwerken, dat is 1,09 per huishouden. In 2019 waren dat er 12,7 miljoen, 1,60 per huishouden. Dus ook afgezet tegen de groei van het aantal huishoudens in Nederland is het aantal aangiften veel harder gestegen. Waar je vroeger bij een gewone vaste baan en huurhuis geen aangifte hoefde te doen, moet dat nu steeds vaker wel. De afdracht van de loonbelasting door je werkgever volstaat niet meer. Er zijn zoveel specifieke aftrekregelingen, heffingskortingen, aftrekposten en andere bijzonderheden, dat je wel aangifte móet doen.

Dat komt door de gruwel van het micromanagement, het sturen op puntenwolken om zo de koopkracht van specifieke kiezersgroepen te finetunen. De Rekenkamer inventariseerde in mei vorig jaar de bijzondere fiscale regelingen die het belastingstelsel steeds gedetailleerder en ingewikkelder hebben gemaakt. De onderzoekers telden 116 regelingen, bij elkaar zorgden ze ervoor dat er voor € 111 miljard minder belasting binnenkomt.

Een oud-bewindspersoon:

"De puntenwolken in augustus terroriseren het hele beleid. Het aantal aangiften is enorm gestegen. Dat komt door al die microknopjes in het fiscale stelsel waar de politiek steeds aan wil draaien.”

De automatiseringsproblemen werden al aangekaart door Gerrit Zalm, die begin 2007 in het rompkabinet Balkenende 3 als minister tijdelijk de fiscale portefeuille waarnam. Hij constateerde dat de fiscus te kampen had met 'een dolgedraaid automatiseringssysteem' en dat het 'zo’n vijf à tien jaar' zou duren voordat dit probleem onder controle was.

Dat bleek een optimistische schatting. Uiteindelijk lukte het pas onder staatssecretaris Menno Snel in 2019 om de problemen volledig in kaart te brengen. Om alle 900 applicaties in kaart te brengen was een stroomdiagram van 20 m2 nodig (!). Ruim de helft van die 900 systemen bleken door belastingambtenaren zelf in elkaar te zijn gezet.

Sindsdien wordt stap voor stap, in tergend tempo, de 'technische schuld' weggewerkt, de ict-erfenis van vele jaren. En het erge is dat de politiek eigenlijk al die jaren zeer terughoudend moet zijn. Niet alleen met die vermaledijde micromanagement, maar ook met echte verbeteringen en zelfs met vereenvoudigingen. Want het belastingstelsel is zo vastgelopen dat de fiscus zelfs een versimpeling niet aankan.

(Lees hier mijn artikel Hoe ict bij fiscus zich ontwikkelde tot ’veelkoppig monster’ en Haagse ’martelkamer’.)

Senioren

Het is crisis bij vakbond FNV. Ik schreef er al eerder over. Het ledental daalt veel harder dan waar in de meerjarenbegroting rekening mee werd gehouden. En de sfeer is om te snijden. Onder meer bij FNV Senioren, waar een deel van de achterban nog steeds actie voert tegen het pensioenakkoord. Dat gaat niet om een paar boze gewone leden, maar tot in het bestuur van de sectorraad van de Senioren klinkt het protest. Onlangs is Jan de Jong, voorzitter van FNV Senioren, door het landelijk bestuur geroyeerd omdat hij de publiciteit zoekt over zijn verzet tegen het pensioenakkoord, dat door FNV-voorzitter is uitonderhandeld met werkgevers en kabinet.

De verhoudingen tussen de senioren onderling en tussen de senioren en de werkorganisatie FNV zijn inmiddels zo slecht dat het bestuur van de FNV drie adviseurs heeft gevraagd hoe het nu verder moet. Dat advies is vertrouwelijk, maar kwam toch op mijn bureau terecht. En het wonderlijke is dat zelfs over de achtergrond en bedoeling van dit advies de meningen verschillen. Vanuit kaderleden hoor ik dat dit vooral gaat over de ruzie tussen Senioren en de FNV en vanuit het hoofdkantoor hoor ik dat dit vooral gaat over de onderlinge ruzies en dat een deel van de seniorenafdeling het bestuur heeft gesmeekt alsjeblieft in te grijpen. Dan zouden die senioren eigenlijk de opdrachtgever van dit advies zijn. Uit het advies blijkt dat overigens niet. Daarin wordt het landelijk bestuur als opdrachtgever genoemd en de opstandige senioren zien dit stuk dan ook als 'een couppoging' van het bestuur en: 'opvallend in het rapport is het ontbreken van kritiek op het bestuur van de FNV'.

Het is een onthutsend stuk. De onderlinge verhoudingen zijn totaal verziekt:

En dat is voor de FNV als geheel ook een ramp. Want gepensioneerden zijn een belangrijke doelgroep van de vakbond (je kunt er overigens over twisten of een bond niet primair voor werkenden zou moeten zijn, maar dat is een andere discussie). FNV Senioren heeft 18 van de 103 leden van het FNV Ledenparlement en is daarmee veruit de grootste fractie. Volgens CBS-cijfers is ongeveer 25% van de FNV-leden 65-plus. En volgens het rapport gaat nog eens 25% van de leden in de komende vijf jaar met pensioen:

Dat dit niet alleen gaat over de senioren onderling maken de adviseurs ook duidelijk:

(SB=sectorbestuur Senioren, SR=sectorraad Senioren.)

Volgens de adviescommissie is de sfeer totaal verziekt en is sprake van een crisis en van wanverhoudingen. Maar omdat de senioren voor de bond zo belangrijk zijn, is dit meteen een heel fundamenteel probleem:

De FNV kan absoluut niet duidelijk maken wat het betekent voor gepensioneerden. Daardoor lopen die leden massaal weg, op het moment van pensionering of vlak daarvoor:

Volgens de drie adviseurs moet het landelijke FNV hard ingrijpen. Senioren zouden lid moeten blijven bij de sectoren waar ze gewerkt hebben, de aparte seniorensector wordt daarmee geschrapt. Vermoedelijk zal dit eerder tot meer oproer leiden. Want op deze manier wekt de FNV de indruk dat ze van opstandige senioren af wil komen, door ze een kopje kleiner te maken. Op de een of andere manier moet die patstelling doorbroken worden.

De adviseurs realiseren zich dat het dirty kan worden:

(Lees Voortbestaan FNV in gevaar door seniorenruzie.)

Geen commentaar

Song of the week

Podcast

Ondernemers krijgen het gevoel dat zij ‘de pinautomaat’ zijn van politiek Den Haag. Om de miljardengaten in de schatkist te dichten, klopt het kabinet aan bij het bedrijfsleven. Is dat terecht? In de podcast Kwestie van Centen onderzoeken Herman Stam en ik ‘het ‘wiebelende beleid’ van de afgelopen jaren en de lastenontwikkeling voor bedrijven. Klopt het dat bedrijven minder zwaar worden belast dan burgers? Is zo’n lastenverzwaring voor ondernemers verdedigbaar nu de economie weer op volle toeren draait? En wat zijn de gevolgen, in deze toch al onzekere tijden? Luister de nieuwste aflevering hier. Ook op Spotify en iTunes.

Wil je mij als spreker?

Wil je mij boeken als spreker, panellid of columnist? Bekijk mijn profiel bij Speakers Academy of mail naar [email protected]. Of zoek contact met Sprekershuys, lees hier mijn profiel.

LinkedIn: https://www.linkedin.com/in/vissermartin/

Website: https://martinvisser.info/

Email: [email protected]