Zo begon ik deze week mijn column. Het was deze keer geen economische analyse, maar een weerslag van mijn gevoel bij deze oorlog. We kijken machteloos toe en het enige dat we kunnen doen is solidair met geel-blauwe vlaggetjes zwaaien en geld overmaken op Giro 555.

Ik merk dat al die goedbedoelde uitingen van solidariteit slecht trek, omdat die voor mijn gevoel die machteloosheid juist zo accentueren. Ik heb maandagavond dan ook niet gekeken naar de inzamelingsacties, hoe goed en inhoudelijk het ook schijnt te zijn geweest. Ik kon geen tranentrekkende anekdotes van bekende Nederlanders in belpanels aan.

Wat dan? Ik kijk veel nieuws, maar zoek ook vaak afleiding. Een wandeling in dat prachtige weer doet al wonderen. Hoor je die vogels fluiten? Iedere keer leer ik weer meer over de zang van de grasmus en de zanglijster. Een serie kijken helpt ook. Wij kijken 'De verschrikkelijke jaren tachtig', een geslaagde combinatie van komedie en drama over een eenzaam meisje in een excentrieke woongroep. Of afleiding zoeken bij de zeer geslaagd Avondshow van Arjen Lubach die er wonderwel in slaagt grappig te blijven.

Economisch speelt er, als gevolg van de oorlog, meer dan genoeg. Ik had het nog over de ECB-vergadering kunnen hebben of over de informeel EU-top in Versailles, maar deze nieuwsbrief raakte al overvol van de nieuwste economische ramingen voor Nederland en de beloofde koopkrachtcompensatie.

Ik hoop dat de nieuwsbrief weer informatief is. Veel leesplezier.

Zoek de koopkrachtverschillen

Woensdag kwam het Centraal Planbureau met een nieuwe raming. Daar was lang naar uitgekeken, want eindelijk zouden de koopkrachteffecten van de snel oplopende inflatie zichtbaar worden. Uitgerekend nu heeft het CPB de december-raming afgeschaft, waardoor de laatste raming alweer van september was. Al die maanden van oplopende inflatie had het kabinet geen formele CPB-cijfers over de koopkrachtontwikkeling.

Het Planbureau heeft de inflatieverwachting voor dit jaar fors omhoog bijgesteld, naar 5,2%. Daarmee voorzien de rekenmeesters een klap in de koopkracht van 2,7%. Maar waar komt die klap nu het hardste aan? Over vijf inkomensgroepen, van de 20% van de huishoudens met de laagste inkomens tot de 20% hoogste inkomens, ziet het plaatje er zo uit:

En dat lijkt in eerste instantie verrassend. De laagste inkomens hebben een koopkrachtverlies van 2,3%. Dat is dus minder dan bij de vier andere inkomensgroepen. Toch stelt het CPB dat de laagste inkomens de hardste klap krijgt. Directeur Pieter Hasekamp:

Hoe kan dat? Wat je in een model stopt, komt er ook weer uit. Als het CPB veronderstelt dat ieders inflatie hetzelfde is, dan krijg je dit beeld. Dan houdt het officiële koopkrachtcijfer geen rekening met de specifieke impact van hoge gas- en benzineprijzen. Oftewel: dit koopkrachtcijfers zegt niks over het huidige koopkrachtprobleem.

Mensen met lage inkomens zijn relatief meer kwijt aan vaste lasten zoals energie. Je moet dan de eindjes aan elkaar knopen en voor die mensen zal de hoge gasprijs er dus fors inhakken. Om daar een beeld van te krijgen heeft het CPB gekeken wat het effect is op het netto besteedbaar inkomen als de energieprijzen ten opzichte van januari 2021 verdrievoudigen:

De kosten van levensonderhoud stijgen voor alle huishoudens in doorsnee dan met 2,2%. Maar de effecten voor de laagste inkomens zijn veel groter. De onderste inkomensgroep ziet de kosten met 3,6% stijgen, waar de spreiding binnen die groep ook nog eens enorm is - dat zie je in die roze balk en die roze lijn. Die roze balk laat de helft van de groep zien en die roze lijn links en rechts de andere helft, een kwart links en een kwart rechts. De uitschieters lopen door tot een kostenstijging met bijna 8%. Maar vergeet niet dat de groep daarna (21-40% laagste inkomens) nog uitschieters heeft tot boven de 5%. Dat zijn geen misselijke kostenstijgingen.

Het lastige van deze koopkrachtreparatie is dus dat de gewone koopkrachtplaatjes niet werken en dat de impact van het dure gas en de dure benzine van allerlei factoren afhankelijk is. Hoe goed is je huis geïsoleerd? Hoe groot is je huishouden? Wat voor energiecontract heb je? Heb je je auto nodig voor je werk? Heb je je auto nodig om voorzieningen zoals winkels te bereiken?

Dit leek wekenlang een groot dilemma voor het kabinet. Een dilemma dat woensdag niet eenvoudiger werd toen het CPB met nieuwe economische cijfers kwam. Maar toch lekte donderdagavond ineens uit dat het koopkrachtpakket zo goed als rond was. En vrijdagmiddag was het er.

Koopkrachtcompensatie

Vlak voor de gemeenteraadsverkiezingen was het pakket ineens rond. Terwijl premier Mark Rutte deze week vaker in Parijs en Versailles was dan in Den Haag lukte het toch ineens alle politieke tegenstellingen en inhoudelijke dilemma's op te lossen. Terwijl het mantra steeds was: laagste inkomens helpen, zitten er toch verrast generieke maatregelen in het pakket. Wellicht ook geïnspireerd door het buitenland waar ook vaker naar het btw-instrument is gegrepen.

1. Het pakket bestaat uit:

2. Verlaging van de brandstofaccijns met 21% per 1 april. Zo gaat de accijns op benzine omlaag van 83 cent met 17 cent omlaag. Kosten: €1 miljard.

3. Verlaging van btw op de energierekening van 21% naar 9%. per 1 juli Kosten: €1,1 miljard.

4. Verhoging financiële tegemoetkoming van minima van een bedrag van €200 naar €800. Kosten: €480 miljoen.

5. Vervroegen energiebesparende maatregelen voor 'kwetsbare huishoudens'. Kosten: €160 miljoen.

Hoe dat betaald moet worden? Daarvoor is een potje creatief geboekhoud. Allerlei economen er als de kippen bij om te stellen dat de lasten allemaal naar de toekomst zijn geschoven. Toekomstige generaties zouden dan moeten betalen voor dit 'cadeautje'.

De redenering is als volgt: de inflatie komt grotendeels van buiten. Dat betekent dat we als land armer worden. Als we de pijn daarvan willen verzachten kunnen we maar een paar dingen doen. Of we compenseren de laagste inkomens en dan betalen de hoogste inkomens. Of we compenseren iedereen, maar dan betalen de toekomstige generaties, omdat we de staatsschuld laten oplopen. Ergens moet die pijn gedragen worden.

Maar er zijn nog wel meer opties. Je zou in theorie kunnen snijden in overheidsuitgaven. Net zoals er in crisistijd wel eens een btw-tarief verhoogd is als onderdeel van een bezuinigingsoperatie. Zo kun je nu de omgekeerde kant op bewegen. Dan geef je de consument financieel wat lucht met lagere lasten, maar moet je als overheid ergens anders snijden. Minister Wopke Hoekstra van Buitenlandse Zaken leek hierop te hinten toen hij het regeerakkoord open wilde breken. Maar dit doet het kabinet dus niet.

En dan kun je nog creatief boekhouden zónder de staatsschuld te laten oplopen. Dat gebeurt hier, ondanks de veronderstelling van snelle twitteraars dat het kabinet dit geld (€2,77 miljard bij elkaar) wel weer zou gaan lenen. Alle creativiteit is aan de dag gelegd en nu al zijn de begrotingsregels opzij geschoven:

Zonder elk financieel detail uit te leggen zie je al wat hier voor vreemds gebeurt. Alle kosten zijn in 2022, maar de financiering daarvan loopt door tot 2027. Dat heet in Haags jargon een kasschuif. Het is eerder vertoond, toekomstige posten naar voren schuiven om de problemen van vandaag te kunnen betalen. Interessant om te zien is dat de belangrijkste financieringsbron een meevaller op gasbaten is. Het kleine beetje Nederlands gas dat we nog verkopen levert veel meer op door de extreme prijsstijgingen. Dat betekent dat de redenering van de zuinige economen dat we als land armer zijn geworden niet helemaal klopt. Deze meevaller is binnenlands en kan dus ook prima binnenlands verdeeld worden. Ik zie tenminste niet in wat er verkeerd aan is om de hogere gasinkomsten te verdelen over de Nederlanders om de prijspijn te verzachten.

Is het fraai opgelost? Mwah. Daarin moet ik Marieke Blom (ING) wel weer gelijk geven:

Is het genoeg?

Waarom zou je iedereen wíllen compenseren? Uiteraard zijn daar politieke redenen voor. Den Haag wil onrust en kritiek smoren. Het draagvlak voor een benzineaccijns van 83 cent wordt kleiner bij deze extreme prijzen aan de pomp. Nederland is koploper in deze accijns. Het kabinet voert als argument ook de verschillen tussen landen aan. Tanken over de grens werd steeds lucratiever. Verder is er een politieke belofte gedaan in het regeerakkoord dat de koopkracht van iedereen erop vooruit zou gaan. Nog voor de oorlog ging die belofte in rook op, ik schreef er al meermaals over in deze nieuwsbrief.

Maar er is ook een economisch argument. Wat je niet wil, is dat de snel stijgende uitgaven aan energie, benzine maar ook aan boodschappen leiden tot dalende consumptieve bestedingen. Dat de consument moet bezuinigen en andere sectoren gaan lijden on teruglopende consumptie. Ik heb zelf de indruk dat het zover nog niet is. Maar dat risico is er wel degelijk.

Onderdeel van het pakket had ook kunnen zijn dat er een beroep werd gedaan op onze solidariteit. Een beetje zoals in de oliecrisis toen premier Joop den Uyl autoloze zondagen aankondigde. Her en der pruttelt een minister wel eens iets in de microfoon over korter douchen of de prijs die we over moeten hebben voor vrijheid of iets dergelijks. Maar als je dit sentiment bij de bevolking wil aanspreken, dan moet dat gepaard gaan met een beter en steviger verhaal. Dan verwacht je minstens dat de premier in een toespraak of een speciale persconferentie een breder verhaal vertelt over de dreigende energiecrisis en de gevolgen daarvan. Mij lijkt het na de coronacrisis een stuk lastiger geworden om nogmaals zo'n soort beroep te doen op de collectiviteit. Wellicht zet je dit middel ook pas in als er sprake is van rantsoenering of ander vergaand ingrijpen.

Dan nog even naar de energierekening. Zetten de maatregel zoden aan de dijk? Dat valt nogal mee (of tegen). Adviesbureau PwC rekende voor hoe de energienota bij gemiddeld verbruik eruit ziet na deze maatregelen en dan resteert nog steeds een verdubbeling:

De eerste post 'commodities' is gas en elektriciteit. De prijzen daarvan lopen zo extreem hard op, dat geen enkele belastingverlaging er tegenop kan. Na de verlaging van de energiebelasting én de tijdelijke verlaging van de btw blijft een totale rekening van €3614,50 over. Dat is meer dan een verdubbeling vergeleken met de €1753,90 van vorig jaar.

Zelfs voor minima is de tegemoetkoming van €800 dus niet genoeg. Daarmee is ongeveer de helft van de financiële klap opgevangen.En bedenk dat deze specifieke compensatie, die via de gemeenten loopt, voor slechts 800.000 huishoudens is. Dat zijn de 10% laagste inkomens in Nederland. Wie dat zijn, beschreef minister Carola Schouten voor Armoedebeleid al eerder:

Boven die onderste 10% huishoudens met de laagste inkomens zitten nog allerlei groepen die hiermee dus níet geholpen zijn. Mensen met een middeninkomen bijvoorbeeld of gepensioneerden die naast hun AOW een klein aanvullend pensioen hebben.

Hoe gaat het nu verder?

Het Centraal Planbureau liet deze week een koopkrachtdrama zien, maar verder gaat het economische feestje ongestoord verder:

Rechts zie je dat de klap via de inflatie komt. Maar links is een groeicijfer van 3,6% te zien voor de Nederlandse economie en volgend jaar nog 1,7%. Een recessie lijkt hiermee heel ver weg. Het is goed om te weten dat deze hoge groei in 2022 voor een heel groot deel uit 2021 komt. Dat klinkt vreemd, maar zo werkt dat statistisch. De economische groei in een jaar is het gemiddelde over dat jaar. Omdat de economie als een gek begon te groeien in de tweede helft van 2021 tikte dat maar half mee in het jaarcijfer over 2021. De andere helft komt in het jaargemiddelde over 2022 terecht. Het CPB berekende dat als de kwartaalgroei in de komende drie kwartalen slechts 0% zou zijn, dat er dan nog steeds een gemiddelde jaargroei van 3% zou overblijven. Oftewel: de economie kán statistisch gezien bijna niet in de min schieten.

Maar ook een recessie is een statistische term, namelijk twee kwartalen op rij met krimp. Die optie is er dus nog wel degelijk. Het is mogelijk dat de Nederlandse economie in de loop van dit jaar in de min schiet en dat er dan toch over het hele jaar een redelijk groeicijfer uitrolt. Alleen zul je dat dan wel terugzien in het cijfer over 2023.

Nou ja, dit is allemaal statistiek. Het gaat om de daadwerkelijke economie. Het CPB veronderstelt dat het allemaal wel los zal lopen met de economische gevolgen van de oorlog in Oekraïne en het conflict dat het westen daardoor met Rusland heeft. Dat is opmerkelijk, want in de tekst bij de raming worden wel degelijk rampscenario's geschetst:

Het CPB heeft deze keer gerekend met drie scenario's, maar dit scenario is niet nader bekeken. Dat is vreemd. Het enige dat het CPB heeft gedaan is naast de normale raming twee rekenkundige exercities gedaan. Wat nu als de hoge prijzen langer of korter aanhouden? Tja, de uitkomst zal niet verrassen. In het ene geval is de inflatie langer hoog en de koopkrachtmin groter. In het andere geval is de inflatie minder hoog en de koopkracht valt dan mee.

Maar wat moet je hiermee als kabinet? Je wilt weten wat er in een oorlogsscenario gebeurt. Wat als de gaskraan dichtgaat? Wat als de grondstofleveranties stokken? Dat beschrijven de rekenmeester wel in een paar zinnen - en dat ziet er niet best uit - maar een officieel scenario levert dat niet op. Daardoor blijft een vrij zonnig beeld van de economie hangen.

Volgende week woensdag komt het CPB nog met een 'verdiepingsdocument' waarin wel een donkerder scenario zou zitten. In CPB-taal: "Die publicatie bevat een technische beschrijving per deelonderwerp, en meer informatie over aannames en risico’s, ter verdieping op de hoofdbevindingen". Ik begrijp dat er geen scenario is doorgerekend van een dichtgedraaide gaskraan, wel van wegvallende wereldhandel.

Het is begrijpelijk dat Ingrid Thijssen, voorzitter van werkgeversorganisatie VNO-NCW, zich grote zorgen maakt. Zij is kritisch omdat ze het CPB veel te optimistisch vindt. En terecht. Nu lijken de gevolgen van de oorlog voor Nederlanders beperkt te blijven tot een koopkrachtprobleem terwijl er veel meer aan de hand is:

In internationale analyses komt het woord 'stagflatie' steeds vaker voor. Dat is een nare combinatie van hoge inflatie en een stagnerende economie. Die kant lijken we steeds verder op te gaan, zeker ook omdat centrale banken onmachtig lijken om de inflatie te beteugelen. In het FD luidde topeconoom Kenneth Rogoff de noodklok:

Het is precies het scenario waar VNO-NCW naar verwijst: een energiecrisis moet uiteindelijk wel tot een economische crisis leiden. Dat baseert de werkgeversclub op een analyse van Pictet Asset Management:

Song of the week

Podcast

De oorlog in Oekraïne heeft grote economische en financiële gevolgen in Nederland. Steeds meer economen vrezen voor een recessie. Na grote druk komt het kabinet met compensatie voor de koopkracht. De verlaging van de benzineaccijns is een onverwachte stap. Hoe zien de koopkrachtplaatjes eruit? En kunnen we snel loskomen van Russisch gas? Dat bespreken Herman Stam en ik in een nieuwe aflevering van de podcast Kwestie van Centen. Ook op Spotify en iTunes.

Wil je mij als spreker?

Wil je mij boeken als spreker, panellid of columnist? Bekijk mijn profiel bij Speakers Academy of mail naar [email protected]. Of zoek contact met Sprekershuys, lees hier mijn profiel.

LinkedIn: https://www.linkedin.com/in/vissermartin/

Website: https://martinvisser.info/