Een kakelverse nieuwsbrief op kerstochtend. Misschien heb je tussen de stol en de kalkoen door zin en tijd om bij te lezen over politiek, economie en corona. Veel corona. Het is niet anders. Nu weer in lockdown zitten, houdt corona ons weer volop bezig. In Den Haag wordt nagedacht over de vraag hoe we als samenleving om moeten gaan met corona in de komende jaren. Daar ga ik uitgebreid op in.

Verder nog een persoonlijke bespiegeling op deze kale kerst. En zoals vorige week al aangekondigd ga ik in op de magische geldkraan in Frankfurt. Draaien centrale bankiers die nu eindelijk dicht? Heeft de 'nieuwe' coalitie er wel op gerekend dat geld straks niet meer gratis is?

Reacties zijn zoals altijd meer dan welkom. Likes ook. En stuur deze nieuwsbrief door naar collega's, vrienden of familie. Ik wens alle lezers een heel fijne kerst, ondanks de beperkingen. En veel leesplezier met deze nieuwsbrief!

Kerst

Het lijkt wel Groundhog Day, weer een kerst in lockdown. We hadden dit jaar de illusie dat we uit de coronacrisis zouden komen. Ik weet nog hoe blij ik was met mijn prikken. Ik haalde die in de AFAS Live, een toepasselijke locatie. Want concerten in die zaal zouden weer mogelijk worden door de vaccinaties die ik er kreeg. Hoelang hebben we er van kunnen genieten? Betrekkelijk kort. Al snel zaten we weer in een delta-golf en nu hebben we de omikron-ellende.

Aan het begin van de zomer schreef ik er nog een column over. Dat ik me een struisvogel voelde die zijn kop in het zand stak. Hopend dat onze beleidsmakers dat niet zouden doen. Ik hoopte toen nog dat ik ongelijk zou krijgen en te zwartgallig was. Helaas.

Vervolgens gebeurde er niks. Er kwamen geen scenario's, geen plannen. Wat er wel kwam? Een minister die zingend afscheid nam van het mondkapje. Een minister die jongeren aanmoedigde te prikken en diezelfde avond uit te gaan. Dat is niet de manier om de samenleving erop voor te bereiden dat corona onder ons blijft.

Ik weet niet hoe het jullie vergaat, maar ik moest wel weer even slikken tijdens de persconferentie van vorig weekend. De hele dag was duidelijk dat we richting lockdown gingen. Maar toen het zover was, vond ik het toch weer heftig. En dan heb ik niet eens een eigen zaak die dicht moet, ik ben geen jongere die zijn sociale leven moet missen, geen oudere die eenzaam met de kerst thuis zit.

Maar ik kon me wel meteen weer levendig voorstellen hoe het ook alweer was. Met de kerst lekker cocoonen met het gezin. Maar daarna ook die dagen van lamlendigheid. Van wéér wandelen. Kinderen die zich dag in dag uit moeten zien te vermaken. Mijn dochter realiseerde zich bij de scholensluiting meteen al dat de kerstvakantie nu de helft van de zomervakantie is. Dat voelde voor haar heel lang. Kinderen hebben niks tegen vakantie. Maar ze fleuren ook op van school, vooral van het zien van vriendjes en vriendinnetjes. Ik hou nu al mijn hart vast voor de periode na de kerstvakantie. Nu de scholen eenmaal dicht zijn, is het makkelijker ze dicht te houden.

Dit wordt het tweede jaar dat we geen gewone kerstnachtdienst hebben. Dat is het moment in het jaar dat veel omwonenden kerst met ons meevieren in de Amstelkerk in hartje Amsterdam. Met mooie muziek en een goed verhaal. Een moment dat je grote verbondenheid voelt en merkt hoeveel mensen nog inspiratie putten uit het bijbelse verhaal van vrede en liefde. Geen kinderkerstfeest op 25 december. Het muziekgroepje van zingende en spelende kinderen gaat niet door. We kijken naar allemaal thuis opgenomen filmpjes. Technisch kan het allemaal, maar het is allemaal zo surrogaat.

Tuurlijk, dit overleven we allemaal wel weer. Ook als gezin slaan we ons er doorheen hoor. We gaan weer 'restaurantje spelen', ieder neemt een gang voor zijn of haar rekening. Ik zie mijn zoon nu al zitten, met zijn parmantige strikje. Als we restaurantje spelen lust hij ineens alles. Zelfs soep. Zo maak je er iets heel huiselijks en iets bijzonders van.

Maar het liefst zou ik nu weer die struisvogel willen zijn. Doen alsof dit echt de laatste keer is. Diep van binnen weet ik dat dat absoluut niet zeker is. Zitten we de komende jaren elke winter een paar weken in lockdown? Blijven we drukke trams en volgepakte zalen mijden? Zijn handen schudden en knuffelen echt verleden tijd? Krijgt Mark Rutte dan toch nog gelijk met zijn 'nieuwe normaal'? Ik moet er niet aan denken.

(Lees hier mijn column met het jaar in 17 citaten. En lees het kerstinterview met mkb-voorman Jacco Vonhof die ook beschrijft hoe de moed hem dit jaar soms in de schoenen zakte, niet alleen als hij het ondernemersleed zag, maar ook de worsteling van zijn twee kinderen.)

Coronaplan

Ik stond ervan te kijken hoe goed mijn verhaal over het langetermijnplan het deze week deed op onze site. Uit Haagse kringen had ik de contouren vernomen van het coronaplan dat nu in de maak is. En dat artikel scoorde als een tierelier. Het bevestigt maar weer eens dat iedereen nu zoekt naar houvast in de coronacrisis.

Deze week zijn ambtenaren druk met brainstormsessies. Daarvoor worden in totaal 150 mensen uitgenodigd, 'creatieve en kritische geesten' volgens de uitnodiging. Zij kunnen online meepraten over de manier waarop wij als samenleving moeten leren leven met corona.

Brainstormsessies klinkt nog heel open en vrij. Maar mij viel op dat de denkrichting al wel duidelijk is. Deze week wordt vooral benut om het plan verder in te vullen en ideeën op te halen. En misschien ook wel om straks bij de presentatie ervan te kunnen zeggen dat dit in overleg met de samenleving is gemaakt. Je weet als 'creatieve en kritische geest' nooit helemaal zeker of je niet voor een politiek karretje wordt gespannen.

In grote lijnen komt het plan hierop neer: er zijn drie pakketten:

1. een basispakket: maatregelen die we de komende jaren zullen moeten blijven vasthouden. Dan kun je denken aan mondkapjes in trein, op school en in de winkel, handen wassen, geen handen geven, de anderhalve meter. Wat precies wel en niet nodig is, moet nog worden bepaald.

2. een winterpakket: dit wordt ook wel 'griep plus' genoemd. Net als met de griep komt corona ook als een golf over ons heen zodra het najaar/winter wordt. Dat zou betekenen dat bepaalde dingen niet in de winter kunnen, maar wel in de zomer. Hier zoeken de ambtenaren naar nieuwe ideeën. De gekste dingen komen al voorbij: carnaval in de zomer of de zomervakantie met de kerst. Maar er zijn ook logischer voorbeelden te bedenken: beter hou je een familiereünie of een trouwerij in de zomermaanden. Net zo goed als grootschalige evenementen. Maar wat er dan voor de winter overblijft?

3. een noodpakket: lockdowns worden in de toekomst niet uitgesloten. Als na omicron een nieuwe pi-variant opduikt, weet je op voorhand nooit zeker hoe makkelijk of moeilijk die te bestrijden is. Mogelijk dat de boel dan toch weer op slot moet. Leren leven met virus betekent volgens dit plan-in-wording dat sectoren zich hierop moeten voorbereiden. Restaurants zouden er dan rekening mee moeten houden dat ze mogelijk ieder jaar een tijdje dicht zijn. Ook met thuisbezorging en maaltijdpakketten zou een restaurant dan - zonder steun - rendabel moeten kunnen zijn, is de gedachte. Scholen moeten een thuisonderwijscurriculum ontwikkelen.

De uitnodiging voor deze sessies circuleert op LinkedIn. Uit die tekst wordt al enigszins duidelijk in welke richting wordt gedacht:

Coronaplan (2)

Aanvankelijk was er in de politiek niet zo veel animo voor een langetermijnplan. Begin van deze maand maakten collega Leon Brandsema en ik een rondje langs polder en politiek om te horen waar het schuurde tussen vakbonden en werkgevers aan de ene kant en kabinet en Kamer aan de andere kant. De polder had immers om een langetermijnplan gevraagd, uit onvrede over het coronabeleid van de afgelopen tijd. Niet iedereen in politiek Den Haag begreep dat even goed, zo schreven wij:

"Het verwijt dat het kabinet niet zou werken aan plannen voor de lange termijn, wordt ook weersproken. Betrokkenen wijzen erop dat toenmalig minister Wiebes (Economische Zaken) al heel vroeg met protocollen kwam waarmee sectoren verantwoord open zouden kunnen. De VVD’er muntte ook al snel de term ’anderhalvemeter-economie’. Maar ook maatregelen zoals het coronatoegangsbewijs en het 2G-beleid worden nu genoemd als beleid voor de lange termijn."

Afgelopen week hoorde ik dat in Den Haag opnieuw terug: we hebben al vaker langetermijnplannen gemaakt. Dan wordt er bijvoorbeeld verwezen naar de routekaarten of naar de strategie van vaccineren en coronatoegangsbewijzen. Of naar het A4'tje dat medio september als 'Aanpak najaar' naar buiten is gebracht: een overzichtje van drie scenario's. Maar dat was nog nauwelijks een plan te noemen.

Op dit verweer valt nogal wat af te dingen. Die routekaarten zijn in de praktijk nauwelijks gebruikt. Toen de eerste routekaart verscheen zaten we al in de zwaarste fase. Gaandeweg bleken er ook zijpaden van die routekaart te bestaan en konden wel met die kaart wel verzwaren maar niet versoepelen. In de praktijk was dat aan onding.

De strategie van vaccineren en coronatoegangsbewijs was de aanpak toen we nog dachten dat we onszelf uit de crisis konden prikken. Met die wetenschap was dat een logische aanpak, maar het gaat er nu juist om wat je doet als het virus grilliger is dan je hoopt. Dus een aanpak die verder gaat dan wensdenken.

Dat A4'tje van september - dat overigens behoorlijk onder de radar is gebleven - is een beginnetje. Daarin worden wel de scenario's benoemd: wat als corona beheersbaar wordt (endemisch), wat als corona steeds weer oplaait en wat als corona zich onttrekt aan de vaccins? Met de delta en daarna de omicron hebben we gezien dat we rekening moeten houden met die twee laatste scenario's.

De Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid en de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen kwamen begin september met vijf scenario's:

1. Terug naar normaal: corona wordt uitgebannen

2. Griep plus: corona wordt beheersbaar

3. Externe dreiging: nieuwe gevaarlijke varianten komen van buiten Europa

4. Continue strijd: vaccins werken slechts tijdelijk, steeds nieuwe varianten

5. Worst case: corona wordt dodelijker

Met dat denken is tot nu toe nog weinig gedaan. Inmiddels is doorgedrongen in Den Haag dat dit soort scenario's de basis vormen van een langetermijnplan. Daarbij wordt vooral gekeken naar scenario's 2, 3 en 4. Natuurlijk kan niemand voorspellen welke kant het opgaat. Maar het is wel goed om eerlijk en duidelijk te communiceren wat ons eventueel te wachten staat.

Olijk zingende ministers die afscheid nemen van het mondkapje zijn dan zeer misplaatst. Ministers die juichend het Janssen-vaccin aanbevelen eveneens. Stop met wensdenken als kern van je beleid, wees eerlijk en vertel ook het nare verhaal. Niet pas als we al in lockdown zitten, maar veel eerder.

Coronaplan (3)

Begin je in dat langetermijnplan bij de samenleving en economie? Of begin je bij de zorg? Vooralsnog zijn die trajecten van elkaar gescheiden. Over economie en samenleving wordt nagedacht door een interdepartementaal ambtenarenteam. De zorgdiscussie houdt het ministerie van VWS dicht bij zichzelf. Hoe die twee lijnen straks bij elkaar komen, is me nog niet helemaal duidelijk. Terwijl daar wel de crux zit: hoe weeg je de belangen van de zorg en de economie tegen elkaar af? Ondernemers klaagden dat de 'witte jassen' het tot nu toe voor het zeggen hadden in de coronacrisis.

De reacties vanuit de ondernemerswereld op de uitgelekte onderdelen van het langetermijnplan waren dan ook niet bepaald enthousiast. Veel branches vinden dat je moet beginnen met denken bij de zorgcapaciteit. Die is immers een beperkende voorwaarde voor economie en samenleving. Zo reageerden werkgeversorganisaties VNO-NCW en MKB-Nederland:

Die reactie hoorde ik vaker. Vanuit de detailhandel, de horeca en vanuit de muzieksector. Ondernemers begrijpen niet dat zij steeds hun bedrijfsvoering moeten aanpassen, terwijl de zorgcapaciteit in die bijna twee jaar niet vergroot is. Daar komt alle organisatorische ellende rond testen, vaccineren en boosteren nog bovenop. Dit zet steeds meer kwaad bloed.

Boodschap van ondernemers is dus: begin bij de zorg en kijk dan in hoeverre de samenleving nog moet inschikken. Zoals VNO-NCW en MKB-Nederland zeggen:

Rente omhoog

Eindelijk komen de centrale bank in actie. De Amerikaanse Fed bouwt versnel het stimuleringsprogramma af en kondigt drie renteverhogingen aan. De Bank of England kwam meteen al met een onverwachte renteverhoging. En de Europese Centrale Bank hobbelt er weer eens wat achteraan en bouwt wel het stimuleringsprogramma af, maar vergroot een ander stimuleringsprogramma weer. Renteverhogingen zijn in de eurozone pas in 2023 te verwachten.

ECB-president Christine Lagarde had een vernuftig compromis uit de hoge hoed getoverd. Omdat de inflatie zo hard oploopt, was er alle reden om eindelijk eens die geldkraan dicht te draaien. Er waren nog wel meer redenen voor, niet voor niets ben ik steeds heel kritisch hierover geweest. De ECB jaagt aandelen- en huizenprijzen op, blaast bubbels in de economie. Én maakt het leven van Zuid-Europese politici wel heel gemakkelijk met al dat gratis geld. Om nog maar niet te spreken van de 'nieuwe' coalitie die nu al ook verslaafd lijkt te zijn aan dat gratis geld.

Maar tegenover de haviken die de opkoop van (staats)obligaties willen terugdraaien staan nog altijd duiven voor wie het nooit genoeg lijkt. Zij voeren steeds de pandemie aan om te blijven stimuleren. Alsof de economie dat zetje echt nog nodig heeft.

En toen begon het grote goochelen. De ECB heeft twee programma's lopen: het APP (asset purchase programme) dat als sinds de nadagen van de eurocrisis loopt en waarmee maandelijks nog €20 miljard werd opgekocht. En het PEPP (pandemic emergency purchase programme) waarmee voor €60 miljard - eerst €80 miljard - per maand de coronacrisis werd bestreden. Voor het pandemieprogramma was weinig reden meer en dat zou dan ook gaan aflopen in maart 2022. Op de laatste vergadering van de ECB is dat bevestigd: de PEPP wordt afgebouwd.

Maar om voor een zachte landing te zorgen voert de ECB de APP juist weer op. Dat programma had officieel als doel om de inflatie aan te wakkeren. Je zou zeggen, dat lukt meer dan voldoende, dus bouw ook die APP af. Maar het compromis van Lagarde is om die juist te verhogen, naar €40 miljard. Richting het einde van 2022 gaat die weer in stapjes omlaag naar €20 miljard. Een einde van dat programma is nog niet concreet afgesproken.

Dat is op z'n minst opmerkelijk te noemen. De eurocrisis is al jaren voorbij, maar de ECB houdt dit eurocrisisprogramma nog altijd in de lucht. Destijds voorspelde ik al dat dit programma zo lang zou lopen dat die in een nieuwe crisis nog steeds bestond. En dat bleek dus te kloppen. Nog altijd kunnen de ECB-bankiers er geen afscheid van nemen. Pas als die geldkraan helemaal dicht is, komt de ECB eraan toe om de formele rentetarieven te gaan verhogen.

Overigens zullen de langere rentes vermoedelijk de komende tijd al gaan oplopen. Door (staats)obligaties te kopen duwde de ECB die rentetarieven omlaag. Daardoor daalde hypotheekrente en de rentes die overheden betalen over hun staatsleningen. Deze tarieven gaan onvermijdelijk stijgen, al weet niemand hoe snel dat zal gaan. Pas wanneer de ECB in 2023 toekomt aan de korte rente zullen ook de spaarrentes weer kunnen stijgen.

Voor Zuid-Europa wordt dit spannend. Want een Italiaanse staatsschuld van 140% is houdbaar als de rente bijna nul is. Maar bij hogere rentes ziet de houdbaarheid er ineens veel minder florissant uit. En Rutte IV loopt ook risico's. In het regeerakkoord wordt erop gerekend dat de Nederlandse rente op staatsleningen 0% blijft. Dat is dus nog maar de vraag.

Song of the week - Weer in lockdown

Podcast

Den Haag houdt er sterk rekening mee dat het coronavirus voorlopig nog niet zal verdwijnen. Er wordt geschreven aan een langetermijnplan over hoe de samenleving moet leren leven met het coronavirus. In een nieuwe aflevering van de podcast Kwestie van Centen bespreek ik met DFT-chef Herman Stam hoe dit plan eruit kan gaan zien: „Carnaval en kerst in de zomer vieren zou realiteit kunnen worden.” Hoe moeten ondernemers rekening mee gaan houden met het ‘corona-seizoen’? Luister de nieuwste aflevering van Kwestie van Centen. Ook op Spotify en iTunes.

Wil je mij als spreker?

Wil je mij boeken als spreker, panellid of columnist? Bekijk mijn profiel bij Speakers Academy of mail naar [email protected]. Of zoek contact met Sprekershuys, lees hier mijn profiel.

LinkedIn: https://www.linkedin.com/in/vissermartin/

Website: https://martinvisser.info/