• Achter de cijfers
  • Posts
  • Achter de cijfers - Editie #128: over een formerende polderbobo, de risico's van een herstelplan en de zegeningen van de Shell-uitspraak

Achter de cijfers - Editie #128: over een formerende polderbobo, de risico's van een herstelplan en de zegeningen van de Shell-uitspraak

May 29, 2021

Shell ging onderuit bij de rechter. Milieudefensie en een lange rij andere milieuclubs wonnen een zaak tegen de oliegigant, de rechter dwingt Shell tot een CO2-reductie met 45% in 2030. Is dat onterechte inmenging van de rechter in overheidsbeleid? Of beschermt de rechter juist de Nederlandse burgers tegen een laks vervuilend bedrijf? In deze nieuwsbrief probeer ik de uitspraak te ontrafelen. Opvallend is dat de werkgeverslobby heel relaxed heeft gereageerd. Is er echt iets aan het veranderen in het politieke klimaat rond klimaat?

Verder aandacht voor de coronacrisis in de economie. Is er een herstelplan nodig of veert de economie vanzelf weer terug? En wat is informateur Mariëtte Hamer eigenlijk allemaal aan het doen? Laat ze haar twee rollen als informateur en polderbobo door elkaar lopen?

Afgelopen week kreeg ik opnieuw veel reacties over het thema van de 'puinhopen' na tien jaar Rutte (lees de nieuwsbrief terug, want die is vele malen genuanceerder dan dit ene prikkelende zinnetje). Dank daarvoor! Ik blijf bezig met het thema van falende uitvoeringsorganisaties, onderhuidse ongelijkheid en overambitieuze politiek.

Vind je deze nieuwsbrief de moeite waard? Vertel het je vrienden, collega's, familie. Abonneren kan hier. Reacties worden op prijs gesteld: reply op de nieuwsbriefmail of geef een comment bij een (dis)like.

Veel leesplezier!

Formatie

Informateur Mariëtte Hamer ontving donderdag en vrijdag maar liefst 23 vertegenwoordigers van maatschappelijke organisaties, rond de thema's duurzaamheid, ouderen en digitalisering. Een week eerder sprak ze met jongeren en met vertegenwoordigers van de kunst- en cultuursector. In die week ontving ze ook de voorzitters van vakbond FNV en van werkgeversorganisatie VNO-NCW, de voorzitter van ondernemersclub MKB-Nederland en vertegenwoordigers van sectoren die getroffen zijn door de coronacrisis, burgemeesters en de voorzitters van de Vereniging Nederlandse Gemeenten (VNG) en van het Interprovinciaal Overleg (IPO).

Je zou haast denken dat Hamer aan het polderen is, in plaats van aan het formeren. En dan is zijzelf ook nog de voorzitter van de Sociaal-Economische Raad, het polderorgaan van vakbonden, werkgevers en kroonleden. De SER is al weken druk bezig om een zogeheten MLT-advies te maken, een akkoord over belangrijke sociaal-economische thema's waarmee de kabinetsformatie moet worden beïnvloed.

En ik dacht dat de polder meer op afstand zou worden gezet? Had Mark Rutte, als VVD-leider, dat niet als één van zijn 'radicale ideeën' geopperd in het interview bij Nieuwsuur?

"Als we in de toekomst maatschappelijke akkoorden sluiten met vakbeweging en werkgevers dat we altijd eerst in de Kamer het debat hebben over de hoofdlijnen, wat zijn de begrenzingen van wat we willen bereiken? En dat niet een kabinet zomaar in de polder gaat onderhandelen en met een resultaat naar de Kamer komt, maar altijd vooraf een mandaat van de Kamer heeft."

Onderdeel van de nieuwe bestuurscultuur - waar iedereen in Den Haag nu de mond van vol heeft - is toch dat het primaat teruggaat naar de volksvertegenwoordigers? Maar het lijkt er wel op alsof Hamer eigenhandig een regeerakkoord in elkaar zit te timmeren. Waarom moet ze anders zelf met al die poldertypes praten? Dat ze zowel SER-voorzitter als informateur is, is al een opmerkelijke dubbelrol, waar tot nog toe weinig commentaar op is gekomen. Wel was er deze week kritiek op de werkwijze van Hamer.

Hamer zelf gaat onverdroten door - de verkiezingen waren op 17 maart! De informateur gaat komende week haar 'derde oog' aanzetten, zo zei ze vrijdagmiddag. Met dat magische oog kan ze zien wie met wie kan. Dat oog gaat aan het werk tijdens de 'verdiepende gesprekken' die ze gaat voeren met nog niet nader genoemde partijen.

De aanpak van Hamers is overigens een logisch gevolg van het advies van voorganger Hermen Tjeenk Willink om de formatie nu eens eerst vanuit de inhoud aan te vliegen. Omdat de wie-met-wie-vraag hopeloos ingewikkeld was geworden, wilde hij dat eerst inhoudelijk werd afgetast waar raakvlakken liggen. Tja, dan krijg je dit: een informateur die zich veel verdergaand met de inhoud bemoeit en een formatieproces dat nog schimmiger wordt.

Herstelplan

Tijdens de verkiezingen zei VVD-leider Mark Rutte dat in de eerste fase van de formatie een herstelplan afgesproken moet worden. Er kwam weinig van terecht. Inmiddels is het de prioriteit van Hamers om tot zo'n pakket te komen. Om eerlijk te zijn, ben ik inmiddels een beetje de draad kwijt wat zo'n herstelpakket behelst.

Als ik dat om me heen vraag bij contacten in de polder, krijg ik steevast terug: goede vraag, dat weten wij ook niet. Volgens de ene partij is een herstelplan niet veel meer dan een kickstart voor de economie, volgens de andere partij valt ook de woningmarkt eronder, en voor je het weet gaat een herstelplan over alles en wordt dat een regeerakkoord op zichzelf.

Inmiddels beginnen sommigen zich af te vragen of er eigenlijk wel een herstelplan nodig is:

Recent sprak ik ING-econoom Marcel Klok en die legde uit dat de meeste activiteiten in de economie vanzelf weer op gang komen nu de lockdown stap voor stap wordt opgeheven. De economie stimuleren is niet echt nodig, want de consumptie herstelt in de delen van de economie die heropenen. Een herstelplan 'is niet per se noodzakelijk'.

NRC-journalist Menno Tamminga schreef er een column over. Hij wijst erop dat de consumptie toeneemt, het optimisme onder ondernemers groot is en de werkloosheid daalt:

"Zijn er dan geen beren op de weg? Natuurlijk wel, maar de vraag is of die met spoed een herstelplan op korte termijn rechtvaardigen, zoals nu het idee is in de informatieronde van SER-voorzitter Mariëtte Hamer."

Maar ja, het mantra was 'investerend de crisis uit' en dat laten politici zich niet meer ontnemen. Want als er een moment is om te kunnen spenden, is het nu. Investeren en uitgeven zijn in politiek Den Haag synoniem aan elkaar.

Er is natuurlijk ook niet niks te doen. Concrete schade van de coronacrisis die om reparatie vraagt is onder meer: opgelopen leerachterstanden in het onderwijs en de schuldenlast bij getroffen ondernemers. Daarnaast wordt in hoog tempo de krappe arbeidsmarkt een probleem. Maar moet de overheid grootschalig investeringen stimuleren nu het optimisme bij bedrijven groot is? Moet de overheid consumenten stimuleren uit te geven nu de consumptie vanzelf aantrekt? Dat is zeer de vraag.

Vermoedelijk is de Haagse spendeer-zucht straks een groter probleem dan een uitblijvend economisch herstel.

Coronaschulden

Vanwege de wisseling van de wacht op het ministerie van Economische Zaken (Stef Blok springt in voor de door burn out uitgeschakelde Bas van 't Wout) duurde het wat langer, maar donderdag was dan eindelijk de persconferentie over het steunbeleid en de schuldenaanpak. Waarbij er opvallend genoeg veel aandacht was voor de verlenging (en uitbreiding) van de coronasteun met drie maanden. Hartstikke belangrijk, maar als al die politici de mond zo vol hebben van herstel, dan is een oplossing van de schuldenlast bij ondernemers het echt urgente probleem.

Al langere tijd roepen ondernemersorganisaties om een aanpak van de hoog opgelopen coronaschulden (bij de fiscus, banken, leveranciers, verhuurders etc.) én een oplossing voor weggeslagen eigen vermogen. Bij dat laatste ging MKB-voorman Jacco Vonhof zelfs zover om te suggereren dat de overheid desnoods belangen moet nemen in noodlijdende bedrijven:

"Je kunt erover nadenken of je die schuld op een andere manier in de bedrijven kunt brengen. Bijvoorbeeld door die om te zetten in aandelenkapitaal. Dat bijvoorbeeld de overheid een tijdlang een soort gouden aandeel in de bedrijven krijgt die ze heeft gesteund.”

Zelfs het Internationaal Monetair Fonds opperde dit een tijdje later. Helemaal idioot was het plan dus niet. In het donderdag aankondigde plan voor steun en herstel staat dit plan verder niet. Er is al wel een bestaande 'groeifaciliteit' die met overheidsgarantie in (mkb)-bedrijven kan investeren. Ook een idee om desnoods belastingschulden om te zetten in achtergestelde leningen, waarmee de schuldenlast (tijdelijk) wordt omgezet in eigen vermogen, heeft de Kamerbrief niet gehaald. Out of the box denken blijkt nog altijd moeilijk bij de ministeries. Terwijl er eerder wel was aangekondigd dat de ministeries zouden bedenken hoe de balansen van getroffen mkb-bedrijven versterkt konden worden.

Blijft over: een oplossing voor de schuldenlast. Alleen al aan belastingschulden torsen bedrijven €16 miljard mee. Niemand weet hoe groot de overige schulden nog zijn. Ondersteunde ondernemers lopen straks het risico op de finishlijn van de coronacrisis alsnog onderuit te gaan.

In de persconferentie werd er bar weinig over gezegd. Het is duidelijk dat het kabinet vooral wil benadrukken dat er geen generieke kwijtschelding komt, zoals Wopke Hoekstra's voorganger op Financiën Jeroen Dijsselbloem had voorgesteld.

Gelukkig hadden collega Leon Brandsema en ik een interview met staatssecretaris Hans Vijlbrief van Financiën en dus alle ruimte om specifiek hierop door te vragen. Korte samenvatting: een schuldenplan is er nog niet, maar misschien komt het er alsnog. Hij gaat om tafel met de private schuldeisers:

„Ik wil kijken of ik met hen een regime kan afspreken. Dus als de private schuldeisers een afslag op hun deel van de schuld willen doen, kan de overheid dat ook doen. Maar ik wil voorkomen dat de overheid dat alleen doet."

Dat plan lijkt verrekte veel op de adviezen van het Centraal Planbureau en De Nederlandsche Bank die ook deze week naar buiten kwamen. Dit idee was dus keurig voorgekookt tussen de ministeries en de adviseurs. CPB en DNB zeggen dat schuldkwijtschelding voor de zwaarst getroffen ondernemers een optie moet zijn. Maar alleen voor bedrijven die in normale tijden weer levensvatbaar zijn. Banken kunnen dat het beste beoordelen. En dus zou je een deal kunnen sluiten met banken: als die besluiten een ondernemer een schuldendeal aan te bieden, dan doet de fiscus mee. Maar als een bank het niet ziet zitten, moet de fiscus proberen zo snel mogelijk en zo veel mogelijk van de uitstaande schuld terug te krijgen.

Vijlbrief wil wel samen optrekken met de banken, maar het oordeel niet uit handen geven. Dat deel van het advies neemt hij niet over. De staatssecretaris wil een afdeling Bijzonder Beheer (zoals bij banken) optuigen bij de Belastingdienst die moet vaststellen of een bedrijf nog te redden is. Dan zijn er verschillende opties: gedeeltelijke kwijtschelding, langere terugbetaaltijd of lagere rente. Maar de private sector moet wel meedoen, anders heeft het geen zin.

Zal het Vijlbrief lukken hierover een gentleman's agreement met al die private partijen te sluiten? Het is met Griekenland ook gelukt. Daar was hij bij betrokken, eerst als thesaurier-generaal op Financiën, dus de ambtenaar die steeds met de minister meeging naar Brussel. En daarna als hoogste Europese ambtenaar bij de eurogroep. Hij heeft dus enige ervaring met schuldendeals.

Toen stond er echter steeds grote druk op omdat Griekenland uit de euro dreigde te vallen. Zo'n druk wordt nu wellicht minder gevoeld. Dat proef je ook wel uit de matige ambitie die doorklonk in de persconferentie en ook voelbaar is in de Kamerbrief. De cafébazen, restauranteigenaren, winkeliers, cateraars en andere ondernemers hebben als grote nadeel dat de schuldenlast voor hen een heel wezenlijk probleem is - levensbedreigend voor hun onderneming - maar macro-economisch geen grote bedreiging lijkt te zijn. Een lastige positie om de politiek onder druk te houden.

Shell

Het was een historische uitspraak van de rechter. Nadat de Staat een klimaatzaak had verloren, was het nu de beurt een een bedrijf. Olieconcern Shell moet van de rechter de CO2-uitstoot in 2030 met 45% hebben verminderd ten opzichte van 2019. (Lees het vonnis hier.) Allerlei oud-topmannen roerden zich meteen. Van Jacques Schraven (ex-VNO, ex-Shell) in de Telegraaf, tot Bernard Wientjes (ex-VNO) in het FD, tot Jeroen van der Veer (ex-alles) bij Nieuwsuur. Ze waren allemaal geschrokken, vonden de uitspraak (te) ver gaan en/of meenden dat de rechter op de stoel van de overheid was gaan zitten.

Je zou ook kunnen zeggen dat de rechter ingrijpt als overheden en bedrijven te laks zijn met de aanpak van de klimaatverandering, die uiteindelijk een bedreiging vormt voor mens en samenleving. Zo wordt in de uitspraak geredeneerd. Daarbij wordt teruggegrepen op artikel 162 in het Burgerlijk Wetboek:

"Als onrechtmatige daad worden aangemerkt een inbreuk op een recht en een doen of nalaten in strijd met een wettelijke plicht of met hetgeen volgens ongeschreven recht in het maatschappelijk verkeer betaamt."

In de wet hoeft niet expliciet te staan dat een bedrijf zo- en zoveel procent CO2 moet reduceren. Er zijn ongeschreven regels die toch algemeen geldend zijn. De rechter stelt:

"Uit deze norm vloeit voort dat RDS (Royal Dutch Shell, MV) bij het vaststellen van het concernbeleid voor de Shell-groep de in het maatschappelijk verkeer vereiste zorgvuldigheid in acht dient te nemen. Bij de invulling van de ongeschreven zorgvuldigheidsnorm komt het aan op een beoordeling van alle omstandigheden van het geval."

En vervolgens gaat de rechter al die omstandigheden wegen. Dan wordt er gekeken naar de dreiging die uitgaat van de opwarming van de aarde:

"De risico’s van klimaatverandering voor de Nederlandse ingezetenen en de inwoners van het Waddengebied betreffen gezondheidsrisico’s en sterftegevallen als gevolg van de door klimaatverandering teweeggebrachte hitteperiodes en verder gezondheidsproblemen en een verhoogd sterfterisico door toenemende infectieziekten, verslechtering van de luchtkwaliteit, een toename aan UV-blootstelling en een toename van water- en voedselgerelateerde ziektes. Ook gaat het om de gezondheidsrisico’s van waterproblematiek waar Nederland en het Waddengebied mee te maken zal krijgen, zoals overstromingen aan kust en rivieren, wateroverlast en – tekorten, verslechtering van de waterkwaliteit, verzilting en zowel vernatting als droogte."

De rechter beargumenteert dat hiermee internationale mensenrechten worden geschonden. 'het recht op leven en het recht op een ongestoord gezinsleven' en legt dan uit dat niet alleen overheden maar ook bedrijven zich aan mensenrechten moeten houden. En dan grijpt de uitspraak terug op internationale klimaatafspraken over CO2-reductie en verklaart die direct van toepassing op Shell. Vooral ook omdat Shell zó groot is dat de CO2-uitstoot van alleen al dit bedrijf een significante bijdrage levert aan de klimaatverandering: 'De totale CO2-uitstoot van de Shell-groep is groter dan de CO2-uitstoot van vele staten, waaronder Nederland.'

Zo bezien beschermt de rechter de Nederlandse burgers en dat is een geruststellende gedachte. Zeker omdat er genoeg twijfel kan zijn aan de voortvarendheid waarmee Nederland en grote bedrijven werk maken van klimaatbeleid. Opmerkelijk is vervolgens wel dat de rechter niet stelt dat Shell nu al te weinig doet, maar er is sprake van 'een dreigende onrechtmatige daad'. Het kwaad moet dus nog geschieden.

Het is dan ook nog niet duidelijk in welke mate Shell het bedrijfsbeleid moet omgooien. Want het concern streefde al naar CO2-reductie, wellicht minder snel. Shell zou ook kunnen redeneren dat de rechter het bedrijf een handje helpt, zeker als niet alle aandeelhouders ervan overtuigd zijn dat dit moet gebeuren. Nu kan Shell niet anders meer.

Shell (2)

Het is dan ook onvermijdelijk dat Shell en andere grote vervuilers de richting opgaan die de rechter hen wijst. Vermoedelijk vinden die bedrijven het alleen niet prettig dat er nu een juridische stok achter de deur is, terwijl er met de overheid zo lekker te wheelen en te dealen viel.

Tegenover de drie oud-topmannen, die nogal verbolgen waren, staat een heel andere reactie van werkgeversorganisatie VNO-NCW. Die blaast niet hard van de toren, die spreekt geen schande van een onterechte inmenging van de rechter. Nee, die reactie was heel geserreerd:

"Het is cruciaal dat we de afspraken van Parijs halen. Nederlandse bedrijven, zoals ook Shell, nemen hun verantwoordelijkheid voor de verduurzaming van de eigen bedrijfsvoering en die van hun keten. Dat is ook de nieuwe koers van VNO-NCW en MKB-Nederland De uitspraak van de rechter is een belangrijke aansporing voor de overheid om alles in het werk te stellen om de vereiste verduurzaming ook echt mogelijk te maken, zodat het vestigingsklimaat er niet onder leidt. We moeten het juist aantrekkelijk maken om juist in Nederland te verduurzamen dan blijven banen behouden. De ondernemersorganisaties maken zich daar zorgen over, bijvoorbeeld over achterblijvende infrastructuur."

VNO wijst wel vooral naar de overheid. Maar verder valt op dat de werkgevers erop wijzen dat deze uitspraak juist prima past in de nieuwe koers van de lobbyclub. Is daarmee de tijd voorbij dat vervuilende giganten in het VNO-bestuur de lakens uitdeelden? Het lijkt er wel op. Opnieuw goed nieuws.

Overigens ontkent de rechter ook niet dat overheden een grote rol en verantwoordelijkheid hebben in het klimaatbeleid. Maar een bedrijf als Shell komt er niet mee weg om te stellen dat dit alleen maar een overheidstaak zou zijn:

"De rechtbank onderkent dat RDS (Royal Dutch Shell, MV) dit probleem op wereldschaal niet alleen kan oplossen. Dat ontslaat RDS echter niet van haar individuele deelverantwoordelijkheid om het hare te doen ten aanzien van de emissies van de Shell-groep waar zij controle en invloed over heeft."

Song of the week - Shell haalt bakzeil over klimaatbeleid

Podcast

Na een historische uitspraak moet Shell de CO2-uitstoot drastisch reduceren. Wat gaat dit betekenen voor het olieconcern? En zijn andere bedrijven al aan het bibberen door dit oordeel van de rechter? Dat bespreek ik met DFT-chef Herman Stam in een nieuwe aflevering van de podcast ‘Kwestie van Centen’. Samen met verslaggever Edwin van der Schoot geven zij ook antwoord op de vraag wat de consument van al deze opschudding gaat merken. Ook op Spotify en iTunes.

Meer info

Mij inhuren als spreker, panellid of columnist? Bekijk mijn profiel bij Speakers Academy of mail naar [email protected]

Reply

or to participate.