Wie gaat Den Haag 'sensibiliseren'? De politieke crisis is diep en informateur Herman Tjeenk Willink trekt dat echt niet zomaar los. Terwijl de vertrouwenscrisis alleen maar groter lijkt te worden, ligt er heel veel inhoudelijk werk te wachten. Er is een coronacrisis, er moet een herstelplan komen en er is ontzettend veel achterstallig onderhoud.

Het ingewikkelde belastingstelsel en het niet functionerende toeslagensysteem schreeuwen om rigoureuze aanpassing. De klimaatdoelen vragen om doordracht klimaatbeleid, liefst mét draagvlak in de samenleving. Het woningtekort moet worden opgelost. En doorgeslagen flex op de arbeidsmarkt moet een halt worden toegeroepen. Terwijl Den Haag nog vooral met zichzelf bezig is, bespreek ik deze vier belangrijke economische thema's die op de formatietafel zouden moeten liggen.

Veel leesplezier!

Formatiethema's

Het voelt een beetje raar om over inhoudelijke formatiethema's te schrijven terwijl de puinhopen in Den Haag nog roken. Sinds Verkennersgate zijn de politieke leiders nog helemaal niet aan de inhoud toegekomen. En het lek van de notulen van de ministerraad over de toeslagenaffaire heeft de boel opnieuw op scherp gezet.

Informateur Herman Tjeenk Willink had een voorzichtige poging gedaan richting de inhoud te bewegen. Maar hoe dat nu verder gaat de komende week? Geen idee. Toch ga ik hier ijzerenheinig de inhoud bespreken. Aan de hand van een vierdelige artikelenserie die deze zaterdag in De Financiële Telegraaf is afgerond. In die serie besprak ik de vier economische thema's die volgens mij van de grootste prioriteit zijn: belastingen, klimaatbeleid, woningmarkt en arbeidsmarkt.

De agenda van een nieuw kabinet belooft topzwaar te worden, want Tjeenk Willink had zelf ook nog wel ideeën welke '4 à 5 grote problemen' een kabinet moet gaan oppakken. Hij pleit ervoor met spoed een herstelplan te maken. Daarbij moeten dan ook 'kansongelijkheid in het onderwijs', 'tegenstellingen op de arbeidsmarkt’ en ’de stikstofcrisis’ worden aangepakt. Toe maar. En dan nog:

Het lijstje van Tjeenk Willink is niet gering. Het is verontrustend dat de prioriteitenlijst van een nieuw kabinet zo zwaar beladen zou moeten zijn, terwijl Den Haag politiek gezien nog in puin ligt. Hoe lang kan en mag dit blijven duren?

Formatiethema's: Belastingen

De toeslagenaffaire is al reden genoeg om het toeslagensysteem flink op de schop te nemen. Maar die aanleiding was er voor dit schandaal ook al. Al jaren wordt nagedacht over een hervorming van het belastingstelsel. Het is domweg te ingewikkeld geworden. Jaar na jaar zijn er uitzonderingen, kortingen en regelingen bijgekomen. Steeds om vanuit het kabinet of de Tweede Kamer bepaalde doelgroepen tevreden te stellen.

Dat zegt de Leidse hoogleraar Koen Caminada. Hij zat al in de commissie-Van Dijkhuizen die in 2013 adviseerde over een herziening van het belastingstelsel. Wat kwam er van terecht? Bitter weinig. Politieke coalities komen er inmiddels niet meer uit, omdat een aanpassing van ons stelsel ingrijpt in de portemonnee van alle burgers. Dat lukte in 2001 nog wel, met de herziening door minister Gerrit Zalm en staatssecretaris Willem Vermeend van Financiën. Vermeend denkt zelf dat zij 'de laatsten' waren die zo'n grootscheepse hervorming konden doorvoeren.

Dat de belastingen complex zijn, is één ding. Het werkt ook nadelig uit voor de economie, zo is de overtuiging van onder meer Erasmus-prof Bas Jacobs:

Als je meer gaat werken of er verandert iets anders in je leven (trouwen, scheiden, partner gaat werken, verhuizen) dan is het ontzettend moeilijk in te schatten wat dit betekent voor je toeslagen en belastingen. En dan zijn er ook veel gevallen waarin je er niet of nauwelijks op vooruit gaat als je iets meer gaat werken, door het samenspel van al die ingewikkelde factoren in ons fiscale stelsel.

En dan zijn er ook nog die toeslagen zelf, waar inmiddels 5 van de 8 miljoen huishoudens van gebruik maken. Dat gaat om huurtoeslag, zorgtoeslag, kindgebonden budget en kinderopvangtoeslag. Het liep gierend uit de hand in de toeslagenaffaire door een hardvochtige en nietsontziende fraudebestrijding. Maar als die aanpak verbetert, is nog niet het probleem van miljoenen mensen opgelost. De toeslagen zijn immers een bron van onzekerheid geworden voor mensen, in plaats van een bron van zekerheid en financiële bescherming.

Zeker bij lagere inkomens gaat het om flinke bedragen. Ze kunnen immers anders de huur of de kinderopvang niet betalen. En bij de aanvraag moeten allemaal inschattingen gemaakt worden van het belastbaar inkomen van jezelf en je partner. Dat begrip belastbaar inkomen is al lastig, want je kent wel je bruto- en je netto-inkomen van je loonstrook. Maar je belastbaar inkomen? En dan vinden er ook veranderingen plaats gedurende een jaar, waarmee de naberekening van toeslagen allemaal rekening mee houdt. Het gevolg is dat er massale nabetalingen en terugbetalingen plaatsvinden. Voor mensen met een kleine beurs is dat om gek van te worden. Ambtenaren concludeerden dan ook:

(Lees deel 1 van de serie hier: Belastingen zijn een black box.)

Formatiethema's: Klimaat

Het klimaat? Dat is volgens VVD-leider 'een spannend onderwerp met D66', zo konden we lezen op de naar buiten gebrachte gespreksnotities door de Verkenners Annemarie Jorritsma en Kasha Ollongren in Verkennersgate. Tijdens de campagna deed Rutte nog luchtig over dit thema, want er was toch een klimaatakkoord? Dus waarom zou er meer beleid nodig zijn en waarom zou je je voorstellen überhaupt laten doorrekenen door het Planbureau voor de Leefomgeving?

Het tekent de moeizame verhouding van de VVD tot klimaatbeleid. Het moet, maar het gaat niet van harte. In de afgelopen kabinetsperiode is er weliswaar een VVD'er, Ed Nijpels, chef gemaak van die klimaattafels. Dat zou de oplossing moet zijn. Zet 100 belangenorganisaties aan tafel, dwing hen een akkoord te sluiten en je hebt beleid en het bijbehorende draagvlak.

Tja, dat was buiten de burgers gerekend. Want een meerderheid van de Nederlanders ziet dan wel de noodzaak van klimaatmaatregelen, dat betekent niet dat ze het automatisch eens zijn met de maatregelen die klimaatpaus Nijpels met zijn 100 clubjes bedenkt. Oud-Ombudsman Alex Brenninkmeijer dacht er het zijne van:

Het perfecte voorbeeld is mijn eigen wijk IJburg, aan de rand van Amsterdam. Velen hier stemmen groene partijen D66 of GroenLinks. Maar daarmee zijn ze er niet vanzelf voorstander van dat er een enorme windturbine voor zijn huis wordt gebouwd. Brenninkmeijer:

Dat zal in de onderhandelingen tussen onder meer VVD en D66 nog hoofdpijn geven. Het klimaatakkoord is niet genoeg om de Europese klimaatdoelen te halen en dus is er meer nodig. Maar wat zal dat meer dan zijn? En hoe haalbaar zijn afspraken die er al gemaakt zijn, zoals het gedwongen van het gas af halen van alle huize en woonwijken?

Het verschil tussen het programma van VVD en D66 is enorm. Terwijl D66 een lange reeks van milieubelastingen introduceert - rekeningrijden, vleestaks, belasting op vliegen etc. - gebeurt er in het verkiezingsprogramma van de VVD heel weinig. Dan wil D66 nog de veestapel halveren, waarvoor tal van boeren moeten worden uitgekocht. Zie daar met het CDA maar eens een deal over te sluiten.

Klimaateconoom Reyer Gerlagh van de Universiteit van Tilburg:

(Lees deel 2 van de serie hier: Wie betaalt de klimaatmiljarden?)

Formatiethema's: Woningmarkt

Een grafiek maakt in één klap duidelijk wat er misgaat op de huizenmarkt:

Het tekort aan huizen loopt al jaren op en zal de komende tijd niet minder worden. Hoogtepunt (of dieptepunt, zo je wilt) wordt in 2025 bereikt. Op deze cijfers van ABF Research baseer het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL) zijn analyses. PBL-onderzoeker Frans Schilder:

Onder het huidige kabinet is het jaar na jaar niet gelukt om de beoogde woningproductie van 100.000 per jaar te halen. De optelsom van nieuwbouw en ombouw van kantoren en winkels tot woonhuizen komt niet veel verder dan circa 75.000 per jaar. Zo wordt het tekort natuurlijk steeds groter.

Die tekorten doen zich overal voelen, in vele delen van het land, in vele deelsectoren zoals sociale huur, middenhuur en goedkope koop en iets duurdere koop. Het PBL schrijft in een recent advies over de woningmarkt voor de formatie:

Wat de schaarste doet met de huizenprijzen kunnen we van maand tot maand volgen bij het CBS:

Het wordt steeds moeilijker om een betaalbare woning te vinden. Makelaars moeten soms tientallen bezichtigingen inplannen. Bieden ruim boven de vraagprijs is inmiddels doodnormaal. En deze gekte beperkt zich allang niet meer tot Amsterdam.

De oplossing volgens alle politieke partijen: bouwen, bouwen, bouwen. Maar wie zorgt dat dat gebeurt? Daar zijn de partijen ook redelijk eensgezind over. Een aparte woonminister moet alle problemen oplossen. De vraag is of dat voldoende zal zijn. Het PBL is sceptisch:

De ruimte is schaars. Op lokaal niveau vindt dan ook strijd om die ruimte plaats. De een wil de grond gebruiken voor natuur, de ander voor recreatie, de volgende voor windmolenparken en weer een ander voor woningen. Soms staan gemeente en provincie tegenover elkaar, de andere keer wethouders binnen een gemeente, dan weer bouwers tegenover gemeenten. Wat gaan de partijen in de formatie verzinnen om deze patstellingen te doorbreken?

(Lees deel 3 van de serie hier: Woningtekort groter dan in jaren tachtig.)

Formatiethema's: Arbeidsmarkt

Bijna alle partijen omarmen 'Borstlap'. Hij is de naamgever van de Commissie Regulering van Werk. Voorzitter was Hans Borstlap, oud-topambtenaar en voormalig lid van de Raad van State. Zijn rapport 'In wat voor land willen we werken?' kreeg brede steun. En dat is alvast iets. Het is een goed startpunt als veel politici en werkgevers en vakbonden het erover eens zijn dat de flexibilisering van de arbeidsmarkt is doorgeschoten. Inmiddels is bijna 4 op de 10 werkenden in Nederland een flexwerker.

Maar als iedereen Borstlap omarmt, wat omarmt men dan precies? Want er stond nogal veel in dat rapport. Over schrappen van fiscale voordelen voor zzp'ers, over invoering van leerrekeningen, over aanpak van ontslagrecht, over flexibele invulling van arbeidsuren, over versobering van de WW-duur. CDA-leider Wopke Hoekstra weet er alles van. Hij stelde voor de WW-duur in te korten tot 1 jaar, conform Borstlap. En prompt kreeg hij de wind van voren van al die andere partijen die ook zeggen Borstlap te omarmen.

De consensus gaat vooralsnog veel verder dan de analyse. Al is dat al heel wat, meent Borstlap zelf:

Daar zit wel wat in. FNV-voorzitter Tuur Elzinga merkt dat ook. Vier jaar geleden lukte het niet om met de werkgevers een akkoord te sluiten over arbeidsmarktbeleid. Inmiddels zien de werkgevers ook in dat flexwerk uit de hand is gelopen. Dat helpt natuurlijk enorm als je gaat onderhandelen. Toch blijft het zeer de vraag of het lukt om tot een polderdeal te komen. Daarbij zal iets uitgeruild moeten worden: meer zekerheid voor flexwerkers tegen versoepeling van ontslagrecht bijvoorbeeld. Of: meer inzet op scholing tegenover versobering van de WW. Vooralsnog lijkt die prijs te hoog voor de vakbeweging.

Dan zou een nieuwe coalitie kunnen denken: we doen het wel zonder de polder. Dat dacht het huidige kabinet ook. En toch kwam dat kabinet zo heel ver. Minister Wouter Koolmees van Sociale Zaken draaide wat beleid van voorganger Lodewijk Asscher terug en maakte flexwerk duurder voor werkgevers, er werd iets gesneden in de fiscale voordelen voor zzp'ers. Maar daarmee hield het op. Een brede aanpak van de gehele arbeidsmarkt bleef achterwege. De zzp-kwestie was niet opgelost: wie is schijnzelfstandige, wie een echte zzp'er? En over leren en scholen werden vooral mooie woorden gesproken.

(Lees deel 4 van de serie hier: Flexibilisering is doorgeslagen.)

Song of the week - Even een Kamerlid sensibiliseren

Podcast

Het kraakt en knelt op de huizenmarkt. De woningnood is groter dan in de jaren tachtig, het tekort loopt op tot zeker 2025. Hoe lost een nieuw kabinet deze crisis op? Dat wordt een van de hoofdpijndossiers in de formatie. In de podcast Kwestie van Centen zet ik met Herman Stam uiteen waar de woningmarkt dreigt vast te lopen. Luister hier. Ook op Spotify en iTunes.

Meer info

Mij inhuren als spreker, panellid of columnist? Bekijk mijn profiel bij Speakers Academy of mail naar [email protected]

LinkedIn: https://www.linkedin.com/in/vissermartin/

Website: https://martinvisser.info/